Andvari - 01.01.1984, Blaðsíða 52

50
BENEDIKT TOMASSON
ANDVARI
forsögu íslenzkra sjúkrahúsa, kennsluspítala læknaskólans, hundaæðisfaraldur i
Austfjörðum, hólusetningu, upphaf svæfinga og fyrstu svæfingar á Islandi og
fyrstu keisaraskurði á Islandi. Að baki jiessu riti er mikil og viðtæk könnun á
læknasögulegum heimildum, íslenzkum og erlendum, þar sem fjölmargt er
dregið úr djúpunum áður ókannað eða rangt með farið, en annað endursagt úr
erlendum ritum. Verða svo viðamiklu verki ekki gerð sómasamleg skil nema í
löngu máli, og því verður látið við það sitja hér að greina frá meginniðurstöð-
um tveggja sullaveikisritgerðanna.
Það er ekki að undra, þótt höfundur láti sér titt um sullaveiki, slík þjóðar-
plága sem hún var hér á landi öldum saman. Ætlast hann á um það í öðru rita
sinna, að nálægt 1865 hafi sextugasti hver maður í landinu verið sullaveikur,
eða um 1100—1200 einstaklingar. Skurðaðgerðir við sjúkdómum í kviðarholi
hófust ekki fyrr en eftir að svæfingar og ígerðarvarnir höfðu verið uppgötvaðar
og teknar í notkun seint á síðustu öld, og hér á landi var ekki hafizt handa um
þær fyrr en rétt fyrir aldamót. Án ígerðarvarna var sjúklingum bráður bani
búinn af kviðarholsaðgerðum. Vilmundur fann áður ófundin gögn um það, að
sjálflærðir íslenzkir læknar hefðu freistað þess að gera kviðristur á sullaveik-
um (meinlætafullum) sjiiklingum löngu fyrir þann tima. Árið 1698 skar Jón
Magnússon, sem var mikilhæfur gáfumaður, bróðir Árna Magnússonar pró-
fessors, „meinlætafulla" konu „á kviðinn og tók út úr henni öll meinlæti“, en
konan varð albata. Fleiri slíkar aðgerðir framkvæmdi Jón, og Vilmundur telur
„vafalaust11, að aðrir sjálflærðir læknar hafi „leikið hið sama fyrir tíð Jóns
Magnússonar og síðan eftir hann . . . “ Fyrsti landlæknir á Islandi, Bjarni
Pálsson, gerði fáeinar kviðristur við sullum, en virðist hafa hætt þeim, og
engin gögn eru um, að nemendur hans eða aðrir lærðir læknar hafi haft þær
um hönd eftir hans dag. Af þessu dregur Vilmundur þá ályktun, að Bjarna
hafi reynzt aðgerðirnar glæfralegri en svo, að réttlætanlegt væri að halda þeim
áfram, enda greinir hann frá sjúklingum, sem þær urðu að bana. Er þetta sízt
að undra, með því að það var óhjákvæmilegt skilyrði þess, að slík aðgerð mætti
heppnast, að sullurinn væri svo fastgróinn við kviðvegginn, að ekki opnaðist inn
í sjálft kviðarholið, um leið og skorið var inn á hann. Um þetta gæti nútíma
skurðlæknir ekki fullvissað sig fyrir fram, svo að óyggjandi væri, hvað þá
þeirra tíma menn, enda nær óhugsandi, að þeim hafi getað verið þetta skilyrði
ljóst. Annað mál er það, að greindum og nærfærnum mönnum er sízt láandi, þótt
þeir réðust í slíkar aðgerðir, þegar í hlut áttu sjúklingar, sem lifðu við ólýsan-
leg harmkvæli, en meinlæti þeirra greinilega finnanleg við þreifingu á kvið,
jafnvel sem „knöttur í kviðnum“. Um þetta framtak hinna sjálflærðu íslenzku
lækna segir Vilmundur m. a.: „Á meðan ekki er vitað, að annars staðar í ver-
öldinni og á sama tíma hafi örlað á samhærilegri þekkingu eða að líku jafn-
nærfærnum læknisfræðilegum skilningi á sullaveiki og nú hefur verið lýst,