Stúdentablaðið - 01.12.1957, Blaðsíða 14

4
STÚDENTABLAÐ
menningarlegum efnum og þau menningarverðmæti,
sem mannkyn á dýrust í dag, hafa undantekningar-
lítið orðið til við siðmenningarleg skilyrði, sem eru
frumstæð frá sjónarmiði nútímans.
II
Saga síðustu alda hefur stefnt hröðum skrefum til
vaxandi frjálsræðis gagnvart náttúrunni. Og á þess-
ari öld og líðandi stundu er sú þróun óðfluga. Tækni-
vald mannsins eykst í stórum stökkum. Hann nálgast
það takmark að gera sér jörðina undirgefna að fullu
og eygir í alvöru þann möguleika að færa ítök sín og
yfirráð út til annarra hnatta.
En þessum yfirburðum fylgir vaxandi uggur um
vanmátt mannsins til þess að ráða örlögum sínum,
stýra viti sínu og afrekum til heilla og forða óheill-
um. Hvert nýtt stórafrek áréttar þá spurningu, —
með styrjaldir þessarar aldar í fersku minni, —
hvort mannkyn hafi í raun og veru í fullu tré við
framvindu mála sinna og stefni svo sem það helzt
myndi kjósa að sjálfráðu. Dásamlegt hugvit hefur
ráðið rún atómsins. Nú getum vér beizlað sjálfa
frumorku efnisins og nytjað hana. En hvernig verður
hún nytjuð og hver ræður því? Hingað til hefur
þessi sigur fremur vakið ógn en von, alið á geig við
skelfingar og tortímingu — samkvæmt lögmálum,
sem eiga mannlegan uppruna, en enginn vill bera
ábyrgð á. Undursamleg snilli hefur komið geimför-
um á loft og þeim er stýrt af furðulegri nákvæmni,
ótrúlega öruggir útreikningar marka þeim stöðu í
hvolfinu, braut og stefnu. En hitt er vafasamara, til
hverra nota þeir miða, hver verður braut þeirra og
stefna um það er lýkur. Hver ræður því, hver hefur
valdið þar?
Hinir stóru, aðdáanlegu sigrar vekja ekki heiðan
fögnuð. Þeir eru þvert á móti eins og þrumuský, sem
vofa yfir jörð og geta hvenær sem er sleppt drepandi
skruggu yfir heimsbyggðina. Hver ræður, hvaða öfl,
hvaða vilji? Hvert er stefnt?
Þegar maðurinn eygir hátind í sókn sinni til
frjálsra yfirráða yfir náttúrunni, uppgötvar hann
m. ö. o., að hann brestur ráð og tök, er tryggi það,
að yfirburðir hans verði ekki að ennþá miklu hrapa-
legra slysi en geimför Faiþóns forðum daga.
Mesta og brýnasta spurning vorra tíma er sú, hvort
manninum tekst að leysa þann vanda, sem hér blasir
við. Það er lífsspurning. Og það er spurning um
frelsi — ekki yfir ytri náttúru og lögmálum efnisins,
heldur um frelsi mannsins yfir sjálfum sér, stjórn
hans á huga sínum og hvötum, um viljastefnu hans.
Hið mikla frelsi, sem fallið hefur í skaut með sigrun-
um yfir efninu, er að verða ómennskt. Verk manns-
ins lúta lögum, sem virðast engu ósveigjanlegri en
náttúrulögmálin, en ennþá viðsjálli. Og þó eru þetta
mannleg lögmál, eiga rætur að rekja til mannlegs
hugarfars. Mannkyn sogast af afli þeirra raka, sem
það hefur vissulega skapað sjálft, þótt hver keppist
við annan um að sverja af sér ábyrgð á þeim, sogast
með straumröst, sem ber það lengra og lengra út á
hafdýpi, þar sem hvergi sér til landa og von er allra
veðra.
Bak við þetta eru mannleg öfl, pólitísk öfl. Upp-
finningar nútímans eru árangur frjálsra vísinda. En
hagnýting þeirra lýtur nauðung pólitískra skapa. Þeir
voldugu menn, sem í orði kveðnu hafa taumhaldið,
eru flæktir í nornavef, sem sérhyggin stjórnmála-
kænska hefur spunnið á löngu skeiði. Og fjöldinn er
ómáttugur áhorfandi, bæði í austri og vestri, ýmist
gagngert tjóðraður af alræðisvaldi eða ginntur og
glapinn af áróðri, hefur ekkert heilskyggni til þess að
meta aðstöðuna né neitt raunverulegt frjálsræði í
hugsun og athöfnum til þess að hafa áhrif á þróun-
ina.
Vér erum að lifa þá staðreynd, að margslungin
vélabrögð mannlegra vísinda eru að vaxa manneskj-
unni yfir höfuð og snúast gegn henni sjálfri. Hið
fræga kvæði Goethes urn galdralærlinginn er að
verða óhugðarleg sannspá. Vér höfum þegar haft ær-
in kynni af því, hvernig tröllsleg villimennska tekur
vísindin í sína þjónustu, og ekki aðeins tæknilegar
uppfinningar, hún hagnýtir sér einnig læknisfræði-
lega og sálfræðilega kunnustu til myrkraverka. Saga
fangabúða og dómsmála síðari ára geymir hryllilegar
heimildir um það og sú saga er allt annað en góðir
boðar um þá framtíð, sem gæti verið í vændum, jafn-
vel þótt tröllskapurinn kæmist ekki á stig þess mann-
kynsmorðs, sem ný styrjöld myndi verða.
III
Hið mikla kjörorð síðustu aldar var frjáls keppni
á vettvangi atvinnu- og fjármálalífs. Þegar hver beit-
ir sér sem bezt hann má og neytir aðstöðu sinnar til