Fálkinn - 21.06.1930, Blaðsíða 22

22
F A T. KINN
mcð þcim höfðingja scm þcim
þóknaðist og svo af því, að goS-
orSin gátu gengiS manna á milli
kaupum og sölum eSa aS gjöf.
Þannig gátu liafist til valda og
virSinga nýir menn, scm lil þess
höfSu vilja eSa holmagn. MikiS
af stjórnmálasögu þjóSarinnar
á þessum öldum cr saga af rcip-
drættinum um goðorSin cða milli
þeirra, og höfðu þau álök, eða
aflciðingar þcirra, það í för mcð
sjcr að þingskipun og stjórn-
skiþulagi rikisins var tvívcgis
breytt allverulcga á lýðveldistim-
anum. í fyrra skiftið átti þclta
sjcr slað árið 0(33 (cða 905 að þvi
er sumir h.afa talið) fyrir frum-
kvæði Þórðar Gellis, eins af
höfðingjum Vesturlands, og í
seinna skiftið árið 1094 fyrir at-
heina Njáls Þorgeirssonar aðal-
lega, að því er segir í sögu hans
En ýms atvik í sambandi við
þetla cru samt óljós, og margt i
Njálu befir verið vefengt, sem
rjettarfarsheimild. En í báð-
um þcssum stjórnarskipunum,
eins og skipulagi Úlfljóts, var Al-
þingi miðdepillinn eða miðstöS
ríkisins og það hvíldi aftur á
goðorðunum og skipun þeirra og
afstöðu.
Landinu var upphaflega skift
í tólf þing og voru þrjú goðorð
i livcrju þingi, er mynduðust um
höfuðhofin, þannig að goðar
þeirra voru jafnframt hinni and-
legu hofþjónustu heiðninnar,
cinnig veraldlegir embættismenn
og stundum uefndir „forráðsgoð-
ar“ — af því að þeir liöfðu
mannaforráð — í mótsetningu
við aðra goða, sem einungis
l.öfðu hofþjónustu og hurfu úr
sögunni með kristnitökunni, svo
„goði“ varð þá heiti þeirra em-
bættismanna ríkisins, sem með
löggjafar og dómsvaldiS fóru að-
allega. Þessir 36 höfðingjar úr
goðorðunum og þingasambönd-
um þcirra urðu svo aðalmennirn-
ir á Alþingi, ásamt lögsögumann-
inum, scm var forseti Alþingis
og að jafnaði einnig goði sjálfur,
cn þurfti þó ekki að vera það
lögum samkvæmt. Þessir 36 goð-
ar önnuðust sjálfir löggjafarstarf
þjóðfjclagsins, sem fór fram í
„Lögrjettu”. En þar að auki
liöfðu þcir einnig ítök i dóms-
valdinu að því lcyti, að liver goði
ncfndi einn dómara í Alþingis-
dóminn, sem var hæstirjeltur
landsins og einnig skipaður 36
mönnum.
Seinna varð nokkur breyting á
þessu samkvæmt tillögum Þárð-
ar Gellis, sem fyr voru nefndar.
Þá var landimi skift í fjögur um-
dæmi, eða fjórðunga og ákveð-
in landmörk milli þeirra, scm
elcki höfðu áður verið meðan
goðorðin voru einungis bundin
við mannaforráð. 1 Iiverjum
fjórðungi skyldu vera þrjú þing,
nema í Norðlingafjórðungi, þar
urðu fjögur, því að Norðlingum
þótti sinn fjórðungur of víðáttu-
mikill til þess, að einungis yrðu
þar 3 þing. En ástæðan til þcss-
arar nýju fjórðtmgaskipunar var
sú, að mönnum þólti það hafá
komið í ljós að ákvæði Úlfljóts-
laga um varnarþing í vigsmálum
væri óheppileg. En á slíkum mál-
um valt þá mikið, þar scm róstu-
samt var í landinu og vígafcrli
tíð og mál manna mjög útkljáð
með hnefarjclli, og hvcr maður
varð að jafnaði sjálfur að reka
rjettar síns og á sjálfs sín ábyrgð,
því ckkcrt samciginlcgt, allsherj-
ar framkvæmda- eða lögreglu-
vald var til i rikinu. Þjóðfjclagið
sctti borgurum sínum lög og
dæmdi mál þeirra, cn ljet þá
einstaldinga, scm voru aðiljar
livers máls, eina um framkvæmd
eða fullnæging dómanna, þó
þannig, að liver borgari scm var
liafði undir vissum kringumstæð-
um rjett til þess að framkvæma
lögin, t. d. mcð því að ráða af
dögum þá, scm brotlcgir voru
við þau. Að því er vígsmálin
snertir, sem að ofan getur, hafði
reglan verið sú, að þau skvldi
sækja á því þingi, sem næst var
veltvangi, því þar átti að vera
auðveldast að fá upplýsingar um
málið. En þar varð einnig sú
reynsla á, að oft varð liætta á
nýjum róstum þegar einstakling-
ar, sem máske voru úr öðru fjar-
lægu þingi, áltu sjálfir að fara
að reka rjettar síns á vígstaðn-
um. Þeim var þá stundum við-
nám veitt með vopnum og valdi
svo að lögin fengu ekki fram-
gang. Þessu vildi Þórður Gellir
Iiamla með hinu nýja skipulagi.
En samkvæmt því skyldi vera
eilt allshcjar þing eða dómur í
hverjum fjórðungi, þar sem ráða
mælti til lykta öllum málum,
sem fyrir komu innan lakmarka
fjórðungsins, t. d. vígsmálum, þó
að vettvangur væri í öðru þingi
en því, sem dómslóllinn álti
setu í.
Eii jafnframt þcssu nýja skipu-
lagi í varnarþingum í vígsmálum
— og að sumu lcyli scm aflcið-
ing þcss — komu lillögur Þórðar
Gellis á nýju stjórnskipulagi, cða
öllu heldur nýju þingskipulagi,
þvi að afstaða goðanna og goð-
orðanna raskaðist. Þingin urðu
sem sjc 13 í landinu, við það að
Norðlingafjórðungur fjekk 4
þing og jafnframt urðu goðarnir
12 í Norðlingafjórðungi, en ekki
nema 9 i hvcrjum hinna fjórð-
unganna. Þclta hefði aftur haft
þau áhrif á skipun Alþingis, að
Norðlingar hcfðu fengið þar for-
rjcltindi, t. d. um skipun Alþing-
isdóms og Lögrjctlu. Fram úr
þessu var ráðið á þann liált, að
12 norðlensku goðarnir skyldu
kjósa 9 menn í Alþingisdóm,
eins og goðar Iiinna fjórðung-
anna, cn þeirra goðar skyldu aft-
ur á móti kjósa 9 aukamenn til
þess að vega upp á móti fjölg-
un norðlensku goðanna, þannig
að í liverjum hinna fjórðung-
anna skyldu kosnir 3 aukamenn,
jafnmargir og aukagoðarnir
Norðanlands. Þannig fjekk liver
fjórðungur jafnmarga fulltrúa
i Lögrjettu. En tala Lögrjettu-
manna jókst uppí 43 auk lög-
sögumanns.
Þessu skipulagi var enn breytt,
svo sem 40 árum scinna, þegar
settur var svonefndur „fimtar-
dómur“ að þvi cr Njála segir
samkvæmt tillögum Njáls Þor-
geirssonar, sem fyr er getið.
Stofnun hans hefir einnig verið
liður í nýrri stjórnarfarsbreyt-
ingum, sem var aflciðing af rösk-
un ó goðorðaskipulaginu og
goðavaldi. Fimtardcmurinn varð
einskonar hæstirjetlur, sem
skjóta mátti lil ýmsum málum
frá fjórðungsdómunum, einkum
um ljúgkviðu og mútur og bjarg-
ir við skógarmenn að því er Grá-
gás segir og málum um „alla
þingsafglöpun“ að því cr Njála
segir, en jiess cr ckki gelið í lög-
bókum. í fimtardómi þessum
sálu 48 dómcndur, eða 12 fleiri
cn í Alþingisdóminum gamla eða
fjórðungsdómunum ölluin. En á
þcssari 12 manna aukningu slóð
svo, að slofnuð liöfðu vcrið þá,
cða um þcssar mundir 12 ný goð-
orð, scm fcngu áhrif á dómnefnu
cn ckki sctu í Lögrjcltu. En þótt
dómendur væru þannig 48, jafn-'
margir og goðarnir, dæmdp að-
eins 36 menn eftir sem áður livert
mál, því að liver aðili mátti ryðja
úr dómnum 6 mönnum. En þólt
liin 12 nýju goðorð, scm stofn-
uð voru 1004 licfðu cinungis á-
lirif á dómaskipun Alþingis, en
ekki á löggjafarstarf þess í Lög-
rjettu, þá liafði samt orðið nokk-
ur breyting á Lögrjettunni. Það
var scm sje ákveðið, að liver Lög-
rjettumaður skildi nefna með
sjer tvo ráðgefandi menn, eða
umráðamenn , svo að alls sátu
í Lögrjcttu 144 menn. Það cr á-
lit sumra fræðimanna að þessir
umráðamcnn liafi ált sæli í lög-
rjcttu frá 96ö cða jafnvel frá
upphafi þingsins, en stundum er
talið að þeim liafi verið bælt við
seinna, eða 1004, og þá einkum
sem ívilnun í lýðræðisáttina út
af vaxandi óánægju með einræði
hinnar fámennu höfðingjastjórn-
ar. En livað scm því líður þá er
skipun umráðamannanna vottur
þess að íslenska höfðingjastjórn-
in hafði á sjcr einkennilegan lýð-
ræðisbrag og á sömu sveifina
bnígur það einnig að vissu leyti,
að dcmsvaldið og löggjafarvaid-
ið var aðskilið á Islandi, þótt það
væri ckki siður annarsstaðar á
Norðurlöndum, þannig að það
voru ekki goðarnir sjálfir, sem
fóru með dómsvaldið, þótt þeir
rjcðu að visu skipun dcmaranna,
licldur gat liver borgari þjóðfje-
lagsins scm var orðið dómari,
eflir vissum reglum.
Þegar litið er því yfir fvrir-
komulag Alþingis i heild sinni og
þjóðskipulagið, scm Jiað var
þungamiðjau í, cru lielslu cin-
kennin |iessi:
Einstaklingshyggjan er sá liugs-
unarháttur, scm þjóðfjclagið er
bvgt á. Einstaklingariiir, sem all-
ir eru jafnir fyrir lögunum, hóp-
ast af frjálsum vilja og fullvcldi
kringum höfðingja sína, goðana
og mynda mcð þeim sjerstakan
fjelagsskap, „goðorðið". En
nokkur goðorð, 3, mynda siðan
aðra stærri f jelagsheild, „þing“,
og nokkur þing, cinnig 3, mynda
enn slærra samband, fjórðung-
inn og fjórðungarnir, cða öll
goðorðin mynda svo allsherjar-
rikið. En allsherjarríkið befir
löggjafar og dcmsmiðstöð sína á
Alþingi, sem fyrst og fremst cr
skipað böfðingjum goðorðanna.
En ekkert samciginlegt allsherj-
ar framkvæmdar- eða lögrcglu-
vald er til, það er falið einstak-
lingununi sjálfum, og enginn sam-
eiginlegur allsherjarhöfðingi cr
yfir þjóðfjelaginu öllu milli
þinga. En meðan þing situr cr
lögsögumaðurinn forseti þess og
eini fasti embættismaður alls
ríkisins, sem annars er i rauninni
forsetalaust böfðingja lýðvckli
og var þetla sjcrkennilegt ís-
lenskt skipulag.
Alþingi framkvæmdi störf sín
eða vald silt í ákveðnum slofn-