Fálkinn - 21.06.1930, Blaðsíða 38

38
F A L K I N N
■ 'jS rjN 'I'1 v 5?J CT; w '^Tq-T'T
SKÁLHOLTSSTAÐUR. Þ
Eftir Sigurð Skúlason mag. art.
I meira en sjö aldir var Skál-
holt höfuðbiskupssetur íslend-
inga. Sá hjet Teitur, sem fyrstur
reisti hæ í Skálholti, og er liann
því höfundur staðarins. Teitur
þessi var sonur Ketilhjarnar hins
gamla, landnámsmanns, er bjó á
Mosfelli í Grímsnesi. 1 fornri
heimild segir, að Teitur Ketil-
bjarnarson liafi verið sá gæfu-
maður að byggja fyrstur þann
bæ „er Skálaholt heitir, er nú er
allgöfugastur hær á öllu íslandi".
Af því má sjá, að staðurinn hjet
upphaflega Skálaholt.
Eftir dauða Teits gelck Skál-
iiolt í erfðir til niðja hans. Son-
arsonur lians var Isleifur sá, sem
var vígður til biskups yfir íslend-
inga árið 1056. Hann setti fyrstur
manna biskupsstól i Skálholti og
bjó þar alla æfi. Gissur sonur
lians varð eftirmaður hans á
biskupsstóli, og gaf hann Skál-
holt til biskupsseturs auk ýmsra
gæða í löndum og lausum aurum.
Hann mælti svo fyrir, að meðan
ísland væri bygt og kristin trú
hjeldist hjcr á landi, skyldi Slcál-
holt ávalt vera biskupssetur, og
vigði hann kirkjuna þar Pjetri
postula.
Fyrst framan af var Skálholt
eina biskupssetrið á öllu Islandi,
en er Gissur biskup hafði setið
alllengi á biskupsstóli, stofnsetti
hann eftir beiðni Norðlendinga,
þeim til hagræðis, annað bisk-
upssetur á Iiólum í Iljalladal.
Eftir það náði Skálholtsbiskups-
dæmi yfir Sunnlendinga- Aust-
firðinga- og Vestfirðingafjórð-
ung.
Frá því er biskupsstóll var
stofnaður í Skálliolti og fram til
siðskiftanna á 16. öld, fóru rúm-
lega þrjátíu menn með biskups-
vald í Skálholtsbiskupsdæmi.
Átta fyrstu Skálholtsbiskuparnir
voru allir íslenskir, og er Þorlák-
ur helgi Þórhallsson (f. 1133)
vafalaust frægastur þeirra. Hann
dvaldist erlendis við nám, bæði í
Lincoln í Englandi og í París.
Þegar hann var orðinn biskup
í Skálholti, gerðist hann brátt
athafnamikill og vildi auka
sem mest vald hinnar íslensku
kirkju, en lireinlífi hans og
guðrækni var við brugðið.
Skömmu eftir dauða Þorláks
biskups trúðu menn því alment,
að hann hefði verið heilagur
maður. Var síðan lengi vel lieitið
á hann eins og hvern annan dýr-
ling, ef eitllivað bljes á móti, og
])ótti gefast vel. Á Alþingi árið
1237 var það tekið í lög, að
messudagur biskups skyldi hald-
inu árlega 20. júlí (Þorláksmessa
á sumri) til minningar um það,
að þann dag höfðu bein biskups
verið tekin úr jörðu og lögð í
fagurt skrín.
Á þessari Þorláksmessu var
mjög mikið um dýrðir í Skál-
holti i kaþólskum sið. Þangað
safnaðist fjöldi manna. Þorláks-
skrin var borið kringum ldrkj-
una og kirkjugarðinn, og gengu
menn á eftir því í mikilli skrúð-
göngu með biskup og klerka í
fararbroddi. Mátti þá heyra ka-
þólska helgisöngva og klukltna-
liringingar. Mest var sótst eftir
því, að fá að bera Þorláksskrinið
og töldu menn slíkt syndakvitt-
un og mikla heilsubót; það var
kallað að styðja Þorláks liönd.
Að lokum var haldin mikil veisla
á staðnum, og lilotnuðust kirkj-
unni þá einatt stórgjafir.
Meðan kaþólsk trú var við lýði
á íslandi, var vegur Skálholts-
Viðeyjarklaustur á sjálfan livíta-
sunnudag og rekið munkana það-
an. Ögmundur biskup Pálsson er
þá orðinn gamall og örvasa, svo
að af honum cr varla að vænta
stórræða framar. En menn hans
eru ekki seinir á sjer. Þeir gera
aðsúg að Diðriki og fjelögum
hans og vinna þeir á þeim eftir
allharða viðureign. Síðan dysja
þeir þá í Söðulhól, scm cr skamt
fyrir austan túnið í Skálholti.
Nú er skamt milli stórra at-
burða á Skálholtsstað. Danir
senda lierskip til íslands, og Ög-
mundur biskup er handtelcinn og
fluttur til Danmerkur. Skálholts-
staður verður miðstöð Lúthers-
trúarmanna, sem virða að vett-
ugi helga dóma kaþólskra manna
og banna átrúnað á slíkt. Þá tek-
ur Jón Arason Hólabiskup sjer
fyrir hendur að endurreisa ka-
þólskan sið í Skálholtsbiskups-
dæmi og vinna bug á hinni er-
lendu nýbreytni. Sumarið 1548
ríður hann með mikla sveit vopn-
aðra manna suður Kjalveg til að
ná Skállioltsstað á vald sitt. En
staðarmenn fá njósnir af ferð
biskups. Þeir safna að sjer þre-
staðar einatt mjög mikill. Þar var
þá cinskonar höfuðsslaður mik-
ils hluta landsins. Þar voru
haldnar stórvcislur, þar dvöldust
ungir og mannvænlegir menn við
nám auk mikils fjölmennis, og
mun því löngum liafa vcrið glatt
á hjalla og þysmikið heima á
staðnum.
Margir hinna íslensku Skál-
holtsbiskupa í kaþólskum sið
voru miklir athafnamcnn og
juku stórum völd kirkjunnar og
má þar til nefna Staða-Árna,
sem var biskup á siðari hluta
13. aldar að ógleymdum tveim
]iimj.m síðustu Skállioltsbiskup-
um í kaþólskum sið, Stefáni
Jónssyni og Ögmundi Pálssyni,
sem báðir voru harðdrægir og
miklir fjáraflamenn.
Um siðaskiftin sjest glöggt,
liver höfuðstaður Skálholt er.
Þar gerist þá margt af því, sem
mestum tíðindum sætir lijer á
landi.
Sumarið 1539 kcmur Diðrik
frá Minden, uinboðsinaður hirð-
stjórans, lil Skálliolls mcð nokk-
ura menn, eftir að hafa rænt
falt meira liði en Jón biskup ræð-
ur yfir og gcra sjer auk jicss tvö
virki til varnar. Jón biskup Ara-
son fær ckkert aðgcrt og vcrður
að liverfa frá. En sumarið 1550
nær liann Skálholtsstað á vald
sitt og er þá ekki seinn á sjer að
koma scm flestu í hið gamla liorf
til cndurreisnar kaþólskum sið.
En Jón biskup á skömmum sigri
að fagna. Haustið 1550 er hann
ásamt tveimur sonum sínum hor-
inn ofurliði í bardaga á Sauða-
felli í Dölum og síðan eru þeir
feðgar fluttir til Skálholts, hafð-
ir þar í varðhaldi um hríð, en
loks líflátnir án dóms og laga á
staðnum, 7. nóv. 1550.
Þó að siðaskiftin leiddi til þess,
að íslendingar yrði í mörgum
greinum liáðari erlendu valdi en
áður og vald hinna íslensku bisk-
upa yrði sífelt minna, lijelst stað-
arlíf í Skálholti þó lengi síðan í
miklum blóma. Árið 1553 var
stofnaður þar latínuskóli, og
hefst þar með reglulcgt skóla-
hald, scm hjclst síðan, þar til
biskupsslóll var lagður niður í
Skálholli.
Veg Skálholtsstaðar cftir siða-
skiftin má einkum þakka ýmsum
fyrirmyndarmönnum í biskupa-
stjett. Af þeim skal hjer aðeins
minst eins, Brynjólfs biskups
Sveinssonar(d.l675). Þegar hann
tekur við staðnum, eru hæði
dómkirkja og staðarhús orðin
lirörleg. En liann liefst brátt
handa og lætur hvggja allt upp
að nýju. Til smiðarinnar voru
notaðir bestu rekaviðir, sem völ
var á, en auk þess útvegaði bisk-
up skipsfarm af greniviði frá út-
löndum til Eyrarbakka. Sá við-
ur var ætlaður til dómkirkju-
byggingarinnar. Viðurinn var
síðan dreginn á ísum lieim til
staðarins, og keypti biskup land-
seta staðarins og aðra menn til
að annast þá flutninga. Síðan
voru fengnir til smíðarinnar eigi
færri en þrjátíu hinir færustu
smiðir og sá besti yfirsmiður,
sem völ var á hjcr á landi. Öll
þessi mildu mannvirki eru nú
fyrir ævalöngu lcomin í rúst og
liorfin.
Lok Skálholtsstaðar urðu þau,
að í Móðuharðindunum svo
nefndu hrundu slaðarhúsin að
mestu til grunna, árið 1784. Þá
var það tekið lil bragðs að flytja
biskupsstól og skóla frá Skál-
holti til Reykjavíkur, og komst
það í framkvæmd árið 1795. En
síðasta biskupinum, dr. Hanncsi
Finnssyni, var leyft að sitja á
staðnum til æviloka (d. 1796).
•—- — Við erum þá komin aust-
ur undir Skálholt eftir nokkurra
klukkustunda bílferð úr Reykja-
vik og göngum í hægðum okkar
lieim á staðinn. Þegar við lítum
þangað af leitinu norður af hæn-
um, finst okkur hann standa
furðu lágt, cn viðhorfið brcytist,
þegar hcim cr komið.
Við stöndum á klettunum
norðaustur af staðnum og svip-
umst um. f suðri sjest Hvítá og
handan við hana Vörðufell,
bungumyndað og rcglulegt. Vest-
ar sjest Hestfjall í Grímsncsi. f
austri blasa við bláleit Hreppa-
fjöllin eins og samfeldur varn-
argarður, en lengra til austurs
ber Heklu, Tindafjöll og Eyja-
fjallajökul við liimin. í suðaustri
sjest Þríhyrningur. í vesturált cr
Ingólfsfjall í fjarska, norðar
Grafningshálsar og næst Mosfell
í Grímsnesi. í norðaustri hlasa
við þau fjöll, sem einu nafni eru
kend við Laugardalinn. — f
kringum Skálholt skiftast á mýr-
arsund og löng mosavaxin holt,
sem byrgja fyrir fjallasýn til
norðurs.
Við göngum niður eflir tún-
inu að auslan og yfir Fornastöð-
ul, þar sem Jón biskup Arason
Ijet slá tjöldum, sumarið 1548.
Norðaustan við kirkjugarðinn
sjást enn leifar af öðru virki slað-
armanna, scm áður er gcfið, en
skamt fvrir norðan Fornaslöðul
er minnisvarði, þar sem Jón bisk-
up á að liafa verið liöggvinn. —
Iieima á staðnum er ekki ann-