Fálkinn - 21.06.1930, Blaðsíða 39

F Á L K I N N
39
»
HEIM AÐ HOLUM -
Eftir dr. Guðbrand Jónsson.
«

$
Það er gömul reynsla að af-
brotamaðurinn leitar aftur á
staðinn, þar sem hann braut af
sjer. Það er eins og liann vilji
með tilstyrk staðarins lifa aftur
upp afbrotastundina, þá, sem
hann vafalaust lielst vildi gleyma
ef þess væri kostur. Eins fer fyr-
ir mönnum sem heild, að þeim
verður tíðförult á þá staði þar
sem merkir atburðir í sögu
mannkynsins gerðust, og eru það
þó ekki alt athurðir, sem ekki
væru betur ógerðir. Menn vilja
fá að lifa atvikin, sem menn
engan þátt tóku i, og það er eins
og staðurinn — leiksviðið —,
þar sem alt gerðist, verði til þess
að örfa hugmyndaflugið, svo að
því takist að skapa atvikin og
mennina, sem að þeim stóðu. Og
að að sjá, en íbúðarhús bóndans
í Skálholti með húsaþyrping í
kring og litla járni varða timb-
urkirkju, sem stendur vestast á
grunni hinnar fornu dómkirkju.
í kirkjunni er varðveittur gamall
og skrautlegur messuhökull. Á
altarinu standa enn ljósastikur
þær, sem danska verslunarfjelag-
ið gaf til dómkirkju Brynjólfs
biskups Sveinssonar, árið 1651,
og í kórnum hangir allmikill
ljósahjálmur. En þegar lyft er
hlerunum í gólfinu, koma í ljós
stórir flatir legsteinar yfir bislc-
upana Þórð Þorláksson, Jón
Vídalín , Jón Árnason, Finn Jóns-
son, Hannes Finnsson og kon-
ur þeirra. Þessir steinar liafa
verið fluttir undir kirkjugólfið til
að forða þeim frá skemdum. Þeir
bera allir latneskar áletranir
nema steinninn er yfir Hannesi
Finnssyni, sem cr á íslensku.
í kirkjunni er varla fleira mark-
vert að sjá, enda er nú ekki tími
til frekari viðdvalar. Að skilnaði
er okkur sagt fi’á fáeinum göml-
um örnefnum, sem enn eru varð-
veitt, og síðan kveðjum við Skál-
holtsslað — rústir hins mikla
seturs, senx flutt var vestur jdir
fjöllin.

atburðirnir skapaðir með al-
mætti hugarins fá, af þvi að þá
vantar liold og blóð, á sig þann
blæ, að menn á þessum slöðunx
stíga liægt og tala liljótt.
Almenningur hefir sinn smeklc
á atbui’ði sögunnar. Honum verð-
ur sjaldnar að líta á þá atburði,
sem með rólegri iðju, hægt og
gætilega, hlaða upp og undir at-
burðina hávaðalaust. Á hitt verð-
ur lionum starsýnna, ef eitt ein-
stakt atvik, hvellmikið og óvana-
legt, á einni svipstundu veldur
straumhvörfum í rás sögunnar,
og það jafnvel þótt það geri þetta
ekki, heldur skilji við garðana
eins og það kom að þeim, hafi
atvikið verið nógu óvanalegt.
Það er það, scm almenningur
kallar söguviðburði. En slíkra at-
burða er fárra að leita á Hólum.
Að vísu var á dögurn Guðmund-
entius Kálfsson munkur, sem
eins og saga lxans segir mun liafa
verið alli-a biskupa gamansam-
astur, fx-ændurnir Ólafur Rögn-
valdsson og Gottskálk Nikulás-
son, sem rangnefndur liefir ver-
ið hinn grimmi, báðir djarfir og
stjórnsamir inenn, og síðastur
kaþólski’a biskupa Jón Ai’ason,
sem gerði garðinn livað frægast-
an, frekar með djörfung sinni
þó en gætni. Og eftir siðaskiftin
var þar Guðbrandur Þorláksson
geðmaðui’inn mikli og afkasta-
maðurinn, sem eklci kunni það
eitt að vinna sjálfur, lxeldur einn-
ig að láta aðra vinna. Hann tók
upp aftur prentverkið, sem Jón
biskup Arason liafði hafið, og
prentaði þar biblíu sína, fegurstu
bók, sem út liefir komið á ís-
landi. Prentsmiðjan cr nú farin
eins og annað á Hólum, en rúst-
ina sjer enn suðvestur af kirkju-
garðinum. Voru þar um daga
Guðbrands eins prentaðar 68
bækur. Enda þótt lífs færi rnikið
fyrir honum, skildi hann glögt,
að lítið fer fyrir mönnum látn-
um, þvi að undirlagi sjálfs lians
stendur á legsteininum yfir gröf
lians í kirkjugólfinu þetta og ekki
ar hiskups Arasonar citt sinn háð
orrusta á Hólum, og nafntogað-
ur er hai’daginn i Víðinesi milli
Guðmundar biskups og Ivolbeins
Tumasonar 1208 þar sem Guð-
mundur, hinn mikli vandræða-
maður, aldrei þessu vant hafði
betur, en Kolbeinn Tumason f jell.
Þótt aldrei hafi eftir það verið
bardagi á Hólum, var þó um siða-
skiftin við því búist að til slíks
gæti komið, og því bygði Jón
biskup Arason vígi norðvestur af
kirkjunni og lágu göng að því
þangað. Kallaði hann það slot og
sjást þess menjar enn. Agalcgur
var kastalinn þó ekki, því þar
voru ekki nema tvær gamlar fall-
byssur og eitthvað smábyssurusl.
Enn um Hóla er það sannast
að segja, að frá því að sjera Illugi
gaf þá til biskupsseturs fyrir Jón
helga Ögmundsson, og þar til
1798 að Sigurður Stefánsson sið-
asti evangeliskur Hólahiskup
andaðist, gerðust þar dagsdag-
lega atburðir íslenskrar sögu, og
al'koma landsins var mjög undir
því komin livað þar var hugsað
og gert. Þar stýrði hver merkis-
niaður eftir annan Guðs kristni:
Jón biskup ögmundsson, Guð-
mundur Arason, sem reyndar var
merkastur að endemum, Auðunn
Þorbergsson, sem lióf að byggja
þar stóra kirkju úr steini, Laur-
annað: „Guðbrandur Þorláksson
syndari Jesú Krist“ og stingur
það þægilega í stúf við alla lang-
mælgi þeirrar tiðar.
Hvað merkastir urðu Hólar og
hvað mest áhrif þeirra útí frá
af skólanum. Stofnaði liann Jón
biskup Ögmundsson á upphafil2.
aldar,og var Jón það á undan sin-
um tíma, að liann ljet kenna þar
stúlkum líka, sem þá þólti annars
litið gott að mentaðar yrðu sem
karlar eða kæmi nálægt þeim.
Hjelst skólinn alla leið fram til
1801 að liann var fhittur til
Reykjavíkur. Er vitað um marga
ágæta menn, bæði fyrir og eftir
siðaskiftin, sem fyrir lionum
hafa slaðið og þar kent, og sjest
ágæti hans livað best af þeim
ljóma, sem enn stendur af nafn-
inu Hólaskóli almennings á með-
al. I tíð Jóns biskups helga og
kaþólsku biskupanna stóð skól-
inn rjett suður af kirkjugarðin-
um, sem nú er, og markar enn
fyrir rústinni. En skóli evange-
lisku biskupanna stóð alveg ut-
an í slotinu norðvestanverðu.
Fleiri eru menjar Hólamenn-
ingarinnar, ekki hvað síst liinnar
verklegu, peningshúsa, kálgarða
og laukagarða, sem ekki eru
bundnir við neina stóratburði,
heldur við þrotlausa menningar-
Hálfdán Guðjónsson, prófastur,
vígslubiskup Ilólastiftis.
iðju, sem víst þegar á alt er lit-
ið jafnast við liina að ágæti.
Kirkjan sjálf, merkasta húsið
á staðnum, hefur staðið svo sem
á hverfanda hveli. Hún hefir
stöðugt verið úr trje, uns sú
kirkja er nú stendur var reist á
dögum Gísla Magnússonar 1763.
Hafa Hólakirkjurnar verið 7 tals-
ins, 5 fyrir siðaskiftin, en tvær
eftir. Var kirkjan fyrir siðaskift-
in hið prýðilegasta stórhýsi, og
eins kirkja sú, er Guðhrandur
hiskup bygði, enda stóðu biskup-
arnir fyrir byggingunni. Ivirkja
sú, er nú stendur er aftur á rnóti
andrýr og listasnauður stokkur,
sem ekkert hefir til síns ágætis
annað en að vera úr steini. Þarf
ekki að sökum að spyrja að hún
er bygð fyrir konungsfje. Vegna
fornrar dýrðar staðarins er kirkj-
an þó enn sem fyrr hjartfólgin
Norðlingum. Steinkirkju þá, er
Auðunn hiskup rauði lióf, liöfðu
síðari biskupar ekki manndóm
til þess að ljúka við, og var síð-
ar gerður úr henni múr um Hóla-
lcirkju, sem enn stóð á öndverðri
18. öld. Þegar Auðunn hiskup
kom til stólsins 1314 byggði hann
timburhús mikið, og var það bú-
staður biskups uns yfir lauk.
Var það hús rifið 1826, þá 512
ára gamalt, og viðirnir seldir á
upphoði, og má enn finna þá
sumstaðar í liúsum í Skagafirði.
Hefði lnisið getað staðið enn, ef
góður vilji hefði verið. Því hefur
j)ó aldrei verið að lieilsa lijer á
landi, því ekkert land er fátæk-
ara að föstum fornmenjum en
vort.
Nú er Hóladýrðin af, en Norð-
lingar vilja fegnir vekja liana
upp aftur. Það væri hetur að þcir
gætu það. En hún stafaði af
mönnum þeim er Hóla sátu, og
hvort þeir vcrði nú til ráða ekki
menn heldur forsjónin.