Fálkinn - 21.06.1930, Blaðsíða 28

28
F A L K I N N
Fjárhags-
og peningamál Islands
1874—1930
Eft.'r GUNNAR VIÐAR cand. polit.
Frá 1874 þegar ísland f.jckk
fjárforræði og cigin stjórnar-
skrá liefur fjárhagslcg framþró-
un landsins gcngið á sjömilna
stígvjelum. Fólkinu licfur fjölg-
að um lijer um bil 50%. Um
1874 mun fólksfjöldinn hafa
verið rúmlega 70.000, en liaustið
1928 var hann tæplega 105.000.
Fjárhagslegt bolmagn ríkissjóðs
hefur þó vaxið margfalt hraðar.
Á fyrsta fjárhagsári landssjóðs
1876, voru tekjur aðeins 311,000
kr. og var tæpur y3 af því greiðsla
frá ríkissjóði Danmerkur. Síð-
an jukust tekjur landssjóðs jafnt
og þjett og voru 1913 orðnar
2.278.000 kr. Við stríðið ger-
breyttist alt verðlag og hækkuðu
þá tekjurnar mjög og þessi aukn-
ing hefur haldið áfrain eftir
stríðið svo að árið 1929 voru
tekjurnar samkvæmt bráða-
birgða uppgerð 16.139.000 kr.
eða hjerumbil 52 sinnum hærri
en 1876. Að vísu má nú ætla að
peningaeiningin íslenska hafi í
lok þessa tímabils aðeins haft
hjerumbil % af verðgildi því,
sem hún hafði í upphafi þess.
En tekjur ríkissjóðsins hafa þá
samt þrettánfaldast raunveru-
lega. Ástæðan lil þessarar gífur-
legu aukningar er að cinu leyti
af því að efnahagur og atvinnu-
vegir landsmanna hafa blómgast
meir en nokkru sinni áður og
landsmenn því orðið aflögufær-
ari og hinsvegar hefur ríkissjóð-
ur tekið að sjer fleiri og fleiri
verkefni.
Tekjur landssjóðs voru upp-
runalega að hjer um bil y3 hluta
greiðsla frá ríkissjóði Danmerk-
ur, og ca. y3 var tóbaks og vin-
fangatollur. Greiðslurnar frá
danska ríkissjóðnum fóru brátt
að hafa minni þýðingu, en
skömmu cflir 1880 var hætt við
útflutningsgjaldi af sjávarafurð-
um og skömmu fyrir 1890 að-
flutningsgjaldi af kaffi og sykri
sem brált gaf af sjer % af tekjum
landssjóðs. Skömmu fyrir stríðið,
þegar lög um aðflutningsbann á
áfengi voru samþykt og vín-
fangatollurinn minkaði, var svo
bælt við almennum vöruþyngd-
artolli og eftir stríðið stimpil-
gjaldi og verðtolli á ýmsum
vörum. Auk þess hefir verið
ríkiseinkasala á einstökum vöru-
tegundum og ennþá cr ríkis-
einkasala á vini. Aðallckjur rík-
issjóðs eru nú (árið 1929) toll-
arnir, sem (með útflutnings-
gjaldinu eru hjer um bil 54% af
öllum tekjunum. Tekju- og eign-
arslcattur gefa af sjer rúm 10%
og póstur og sími hjer um bil
15%. Mestallar póst- og síma-
tekjurnar fara þó aftur í kostn-
að við þær stofnanir.
Útgjöld ríkisins hafa ekki auk-
ist síður en telcjurnar. Frá 1876
til 1929 hafa þau 71 faldast eða
18 faldast að verðgildi. Fjármála-
pólitík landsins hefir og tekið
allmiklum stakkaskiftum á þess-
um tíma. Fram til 1908 skuldaði
landið ekki neitt verulegt en regl-
an var að hafa sæmilegan tekju-
afgang er lagður var í svokall-
aðan Viðlagasjóð er nota skyldi
til að verjast óvenjulegum áföll-
um. Eftir þann tíma var hætt
þessari varlegu pólitík og lagt
inn á þá braut að taka rikisíán
ef tekjurnar þóttu ekki fullnægja
þörfinni og eru skuldir ríkissjóðs
í árlok 1929 taldar 13,6 milj. kr.
Hitt gefur að skilja, að sökum
fólksfæðar landsins verður ríkið
að taka ýmislegt fleira á sínar
herðar hcldur en þörf er á í
stærri og fólksfleiri löndum,
cnda hafa . f járframlög ríkisins
víða orðið lyftistöng undir mikl-
ar og margvíslegar framfarir.
Skifting útgjaldanna á hina
ýmsu útgjaldaliði hefur eigi
breyst öllu minna en hæð þeirra.
Á fyrsta fjárhagsári landssjóðs
var y3 útgjaldanna til Alþingis og
umboðsstjórnar og 3/10 til kirkju-
og kenslumála. Til verklegra
framkvæmda má segja að ekkert
hafi farið. Meiri hluti útgjald-
anna voru embættislaun. En
bráðlega tók þetta að breytast.
Eflir 1890 fara að koma fram út-
gjöld til vega og síðan til annara
samgangna og seinna, eftir 1908,
bætast við vextir og afborganir
af lánum. Árið 1929 voru ca.
15% af útgjöldunum til pósts og
síma og 16% til annara sam-
gangna. Til verklegra fyrirtækja
voru 9% og til vaxta og afborg-
ana önnur 9%.
Af þessari breytingu á útgjöld-
um rikissjóðs leiðir það að þó
ríkið skuldi nú nokkuð, svo sem
áður var nefnt, hafa þó eignir
þess aukist mikið og munu nú
vera bókfærðar nálægt 40 milj.
kr. Að vísu vantar mikið á, að
þessar eignir sjeu allar arðber-
andi, en fjárhagur ríkissjóðs
verður þó að teljast sæmilegur.
Hin vaxandi gcta og fram-
kvæmdir rikissjóðs eru þó að-
eins endurskin af þeirri þróun
sem orðið hafa hjer á landi á
þessu tímabili í atvinnulífinu og
peningamálunum. Þegar landið
fjekk f járforræði voru hjer engir
bankar og aðeins 2—3 sparisjóð-
ir. Langmestur hluti þjóðarinn-
ar lifði á landbúnaði, sem rekinn
var með úreltu sniði. Þorpin
sem myndast höfðu kringum
verslanir voru bæði fá og smá,
og í þeim lifðu noklcrir embættis-
menn, handverksmenn, kaup-
menn og fiskimenn. Annars voru
fiskiveiðar aðallega stundaðar
sem aukaatvinna af vermönnum,
sem unnu við landbúnað á öðr-
um tima árs. Voru þær stundað-
ar á opnum róðrarbátum og því
eigi hægt að sækja fiskinn nema
rjett út fyrir landsteinana. Sjáv-
arútvegurinn hefir gjörbreyst.
Eftir 1890 var farið að gera hjcr
út seglskip á þorskveiðar. Noklcru
eftir 1900 fara fyrstu togararnir
að koma. Samtimis er farið að
leggja niður og selja af landi
burt skúturnar og mótorskip
lcoma í staðinn. Síðuslu þættirnir
í þróuninni eru að róðrarbátarnir
eru nú óðum að þoka fyrir litlum
mótorbátum og að við hefur
bæst álitlegur floti af línuveiða-
gufuskipum. Auk þess er togara-
flotinn einn besti í sinni röð og
búinn öllum bestu nýtísku tækj-
um, enda er Island orðið eitt af
mestu fiskútflulningslöndum
lieimsins. Á síðustu árum er og
landbúnaðurinn að færast meira
í nýtískusnið með aukinni rækt-
un og umbótum en þær fram-
farir eru þó ennþá á byrjunar-
stigi. Verslunin, sem áður var öll
útlend, er nú nær alveg komin á
íslenskar liendur. Að lokum eru
nú að spretta upp innlend iðnað-
arfyrirtæki af rótum þeirrar
kaupgetu er sjávarútvegurinn
sjerstaklega liefir skapað. Þess-
ar breytingar hefðu eðlilega ekki
getað orðið án samhliða þróunar
láns- og peningastofnanna. Spari-
sjóðunum liefir fjölgað ört þó
einkum kringum 1890 og frá
1908 fram að stríði. Þeir eru nú
50, tala þeirra vex ekki lengur
mjög ört, en innlögin aukast
stöðugt. í árslok 1928 voru inn-
lögin í sparisjóðina 8,3 milj. kr.
en varasjóður þeirra 1,1 milj. kr.
Aulc þess eru í landinu tveir
bankar Landsbanki íslands og
Útvegsbankinn, sem á þessu ári
kom í stað íslandsbanka. Auk
aðalskrifstofanna í Reykjavík
hafa þessir bankar hver um sig
4 útibú. I lok ársins 1928 höfðu
þessir bankar innlán að upphæð
44—45 milj. lcr. og innstæðu á
hlaupareikningi 16—17 milj. kr.
en rcikningsjöfnuður banlcanna
var 104—105 milj. kr. Þróun
bankanna hefur þó vcrið nokkuð
misjöfn. Landsbankinn var stofn-
aður 1885. Var hann einasti
banki landsins til 1902 er íslands-
banlci var stofnaður og gerður að
seðlabanka landsins. Eftir það
hljóp kyrkingur í Landsbankann
en íslandsbanki færði út kvíarn-
ar og efldist á allan hátt. I stríðs-
byrjun var bankinn leystur frá
seðlainnlausnarskyldunni og
seinna voru cinnig teknar burtu
aðrar liöpilur á scðlaútgáfurjetti
bankans. Seðlaúlgáfa hans jókst
nú líka gífurlega og varð mest í
okt 1920 11 milj kr. Þetla jólc
enn stærðarmun bankanna, svo
að 1919 var reikningsjöfnuður
Islandsbanka 55 milj. kr. en
Landsbankans aðeins 34 milj. kr.
En síðan brcyttist þetta aftur.
Viðskiftakrcppa sú er skall á eft-
ir 1920 kom sjerstaklega niður á
íslandsbanka og vakti nokkra ó-
kyrð um bankann og hinsvegar
var honum með lögum gert að
draga inn seðla sína smált og
smátt. Loks var Landsbankinn
með lögum nr. 48, 31. maí 1927
gerður að seðlabanka landsins.
I árslok 1928 var lilutfallið milli
bankanna lika svo breytt að
reikningsjöfnuður Landsbankans
var nálægt 66 milj. kr. en Islands-
banka aðeins hjer um bil 39
inilj. kr.
ísland tók upp mynteiningu
sína, krónuna, um leið og Dan-
mörk og cr að nafninu til í
skaninaviska myntsamþandinu.
I stríðinu og fyrst eftir stríðið
fylgdist íslenska krónan með
dönsku krónunni í verðsveiflum
hennar og var rcynt að halda þvi
hlutfalli í lcngstu lög, en svo fór
þó að lokum að íslenska krónan
fjell ennþá meira en danska
krónan. Árið 1924 fór svo krón-
an aftur að liækka og fór hækk-
andi þangað til í okt. 1925. Var
hún þá fest í hlutfalli við ster-
lingspundið þannig að pund ster-
ling koslaði hjer kr. 22,15 og hef-
ir henni vcrið haldið fastri í því
gengi síðan. Er það 18—19%
undir gullgengi samkvæmt mynt-
lögunum. Ilvort krónunni verður
lialdið fastri í þessu gengi eða
hún hækkuð upp í gullgengi er
ekki cnn fullráðið.