Fálkinn - 21.06.1930, Síða 32

32
F A I- K I N N
o -"iiiiiii” o -"iiiur o -"miin- o -":an." o -"imiu- o -"iiiiu.- -"imu.- o -"niin." o.-"iiun.- o -"uiin..- o -"uiiu.- o -"iiiiu." o
! r !
J Sagnaritun Islendinga. J
o o
f Eftir Guðna Jónsson, mag. art. f
o
o -miiit"' o -«iiiiu." o -"iiiiiu' o -«niiu." ó
o
ss
O •‘"Hlliii'' o O •"Ofin- O •••tlHlii'' O ‘,,tHltlll,• o •‘*!!!!T>*',
Sagnaritun íslendinga ó 12. og 13.
öld er það menntaafrek, seni þeir
hafa jafnan fengið mcst og óskiflast
lof fyrir bæði hjá innlendum og er-
lendum fræðimönnum á síðari tím-
um. Menn hafa jafnvel ekki getað
gert sjer grein fyrir j)vi, hvernig
skýra ætti og slcilja, að jafn-fámenn
og landfræðilega afskekt ]>jóð, sem
íslendingar, skyldi geta afkastað svo
miklu og góðu verki, sem raun er
ó, og verið öndvegisþjóð germanskr-
ar menningar um fullar tvær aldir,
þegar þjóðleg mcnning annarsstað-
ar á Norðurlöndum var á mjög lágu
stigi. Þess vegna hafa sumir crlend-
ir fræðimenn viljað halda jivi fram,
að fslcndingar hafi lærl af öðrum
l)jóðum að rita sögur sinar og vilja
j)akka ])að erlendum áhrifum, að ís-
lendingar hófu sina merkilegu ritöhl.
Þessi skýring er þó engan veginn full-
nægjandi og hún nægir aldrei til
l)ess að gera það skiijamegt, tivers
vegna íslendingar rituðu svo vel sem
þeir gerðu, hversvegna orðsnildin og
frásagnarlistin náði svo háu þroska-
stigi hjá þeim, sem raun varð á. Hún
skýrir ekki heldur, hvernig á því
stóð, að sagnalist og áhugi á ýms-
um öðrum fræðigreinum gat orðið
jafn almennur, sem hann virðist hafa
vcrið. Það var ekki aðeins í sagna-
rituninni, sem íslendingar stóðu
framar frændþjóðum sinum á þessu
tímabíli, lieldur í ýmsum öðrum
greinum. Þannig má segja, að frá
þvi um aldamótin 1000 og lil loka
13. aldar yrki íslendingar einir það,
sem ort var af þjóðlegum kveðskap
á Norðurlöndum. Á 12. og 13. öld
eru íslendingar langt á undan öðr-
um í málfræði og bragfræði (höf-
undur 1. málfræðisritgerðarinnar,
Þóroddur rúnameistari, Snorri Sturlu-
son) og skara fram úr í stjörnufræði
og rúntfræði (Stjörnu-Oddi); jafn-
vel landafræði mætti enn nefna. Vjer
sjáum af þessu, að til þess að skýra,
livernig fslendingar gátu skapað hók-
mentir sitiar á 12. og 13. öld, er
engan veginn nóg að taka sagna-
ritunina út úr og segja, að hún sje
til orðin fyrir erlend áhrif. Því það
er sama hvert litið er á þessu tíma-
bili meðal íslendinga: alstaðar blasir
við skapandi menning og blómlegt
andlegt líf; þjóðin öll er cins og í
„ekstase“; hún ræður yfir svo miklu
lifsmagni og það er svo mikil gró-
andi í þjóðllfinu, að uppskeran verð-
ur miklu meiri en þjóðin sjálf þarf
að nota; hún hefir efni á þvi að
miðla öðrum í ríkunt mæli; ekkert
mannlegt verður lienni óviðkomandi.
Hún verður merkisberi þeirrar menn-
ingar, sem hinn norræni kynstofn
hafði tileinkað sjer og verið að skapa
öldum santan. Hún verður öndvegis-
þjóð, sem nýtur • hvarvetna trausts
og virðingar erlendis fyrir fræðistörf
sín og frábæra kosti. Þegar enski rit-
höfundurinn Giraldus Cambrensis á
12. öld segir, að á íslandi búi „stutt-
orð og sannorð þjóð“, þá er þar i
einni stuttri setningu lýst þeim þjóð-
areinkennum íslendinga á þessu tima-
bili, er m. a. sköpuðu hin innri skil-
yrði fyrir „klassiska“ sagnaritun.
Það er ekki ætlunin með grein
þessari að rekja orsakirnar til þess,
að íslendingar urðu forysluþjóð nor-
rænnar menningar á 12. o- 13. öld.
Til þess þarf langt mál. Hjer verðum
vjer aðeins að muna það, að íslend-
ingar voru forystuþjóð á þessum tima
og þjóðlíf þeirra og menning óvenju-
lega merkileg. Um þetta sannfærast
menn að því skapi betur sem þeir
hafa kynt sjer rœkilegar sögu og
bókmentir þjóðarinnar á þessum öld-
um.
Hinni fornu sagnaritun má skifta í
tvo aðalflokka, annars vegar sögur
um útlend cfni og ber þar inest á
kónungasögunum, en liins vegar sög-
ur og fræðiril um innlend efni og
ber þar hæst sögur þær, sem í
þrengri merkingu eru nefndar ís-
lendingasögur. Þessar tvær greinir
sagnaritunarinnar þróast nokkurn-
veginn jafnhlið) og ná hámarki sínu
um likt leyti þó þannig, að konunga-
söaurnar cru heldur á undan þegar i
upphafi. Það _er svo að sjá, sem fs-
lendingar hafi byrjað sagnaritun
sina á því, að skrifa um Noregskon-
unga (Sænnindur fróði), en brátt hafi
þeir beint athygli sinni inn á við
og tekið að færa í letur ísleiiskar
sögur og sagnir, er geymst höfðu á
vörum þjóðarinnar frá þvi á land-
námsöld og söguöld (Ari fróði o.
s. frv).
Sú stefna, sem er algerlega ráð-
andi í elstu sagnaritun íslendinga, er
vísindastefnan, sem svo má knlla,
en hún er því fólgin að segja ekk-
ert nema sannleikann og scgja liann
í stuttu máli án allra útúrdúra, það
er m. ö. o. að vera „stuttorður og
sannorður“. Ágætasta verk af þessu
tagi og jafnframt hið elsta, sem vjer
eigum, er íslendingabók Ara fróða,
þar sem saga þjóðarinnar er sögð
eftir bestu og áreiðanlegustu heim-
ildum á fáeinum blaðsíðum, en þó
svo ljóst og skýrt, að vjer söknum
í rauninni engra aðalatriða. Hið
mikla gildi Ara í íslenskum bók-
mentum liggur ekki eins mikið í þvi
að hann er fyrsti rithöfundurinn,
sem skrifar um innlend efni, heldur
miklu fremur í hinu að hann mark-
aði stefnuna þeim, er á eftir komu á
tvennan hátt; annarsvegar var hann
brautryðjandi vísindastefnunnar í
sagnarituninni og hinsvegar skrifaði
hann fyrstur manna sögurit á ís-
landi „at norrænu máli“ eins og
Snorri Sturluson fekur fram í for-
mála Heimskringlu. Þetta veldur því,
að Ari hefir oft verið nefndur „fað-
ir hinnar íslensku sagnaritunar“ og
er það sannnefni og eins hitt, að
faðernið er hið ágætasta. Það verð-
ur seint ofþakkað, að Ari slcyldi
faka þann sið upp að rita á móður-
máli sinu, þrátt fyrir þá örðugleika,
sem það hefir haft í för með sjer í
fyrstu. Með því að stíga það merki-
lega spor var úr þvi skorið, livort
íslendingar skyldu eignast þjóðlegar
bókmentir á sínu eigin máli eða
lalneskar klerkabókmentir, sem al-
þýða manna hafði cngan aðgang að.
Það, sem ritað er á 12. öldinni eft-
laust miklu minna að vöxtum, en
alment liefir ætlað verið. Það, sem
þá var fært í letur, mun einkum hafa
verið ættvísi (Ölfusingakyn, Breið-
firðingakynslóð, Ivolskeggur fróði o.
fl.). Þá hefir efniviðnum i Land-
námabók verið safnað og margar af
ættartölum fslendinga sagnanna ver-
ið skrifaðar. Hins vegar hafa mjög
fáar og jafnvel engar Islendinga
sögur verið skrifaðar fyrir 1200, eins
og komið hefir ineðal annars í Ijós
við rannsókn mína á Landnámu og
samanburði sagnanna við hana. En
á þessum tíma, síðara hluta 12. ald-
ar, skrifa íslendingar allmikið af
konunga sögum (Hryggjarstykki, Á-
grip, Ólafssaga Odds muiiks o. fl.)
og kennir þar auk vísindastefnunnar
annarar stefnu, er miðar að því að
gera sögurnar skemtilegri aflestrar,
krydda efnið með smásögum og
ganini. Um 1200 má þegar greina
ljóslega milli þessara tveggja stefna,
vísindanna og skemiunarinnar, en þó
er ekki hægt að benda á neitt rit
frá þeim tíma eða eldra, þar sem
fullkomið samræmi sje milli þeirra
beggja. En vjer sjáum þegar, að
þarna er falinn möguleikinn til þess
að skapa „klassiska“ sagnaritun, þar
sem báðum stefnunum sje gert jafn-
liátt undir liöfði og þess gætt, að báð-
ar njóti sin í sem fylstu samræmi.
Það vantaði aðeins manninn, sem
kunni full tök á því að beita þeira í
þjónustu sína. Og mennirnir komu og
listaverkin sköpuðust. Snorri Sturlu-
son kom og ritaði Heimskringlu; ó-
þektir snillingar komu og rituðu hin-
ar bestu íslendinga sögur, Egils sögu,
Ilrafnkels sögu, Laxdælu, Njálu og
allar hinar, sem hjer er ckki hægt
að nefna. Án skilnings á þróuninni
í sagnaritun forfeðra vorra, getum
vjer ekki gert oss skynsamlega grein
fyrir því, hvers vegna rit eins og
Heimskringla, Egils saga, og Njála
urðu til, hvers vegna þau bera á sjer
enn í dag fyrir sjóiium nútíðarmanna
merki ódauðlegrar listar bæði að
efni og búningi. Slík rit verða ekki
til alt í einu, án þess að jarðveg-
urinn sje margplægður fyrir. Lista-
verkin hlaupa ekki alvopnuð út úr
liöfði Seifs eins og Aþena. Sliake-
speare hefði ekki skrifað Hamlet
eins og hann gerði, ef liann hefði
ekki kynst riti Saxos. Goetlie hefði
ekki getað samið Faust eins og hann
gerði, ef liann hefði ekki sökt sjer
niður í gríska goðafræði og heim-
speki. Og lil þess að taka dæmi nær
myndi Hallgrímur Pjetursson ekki
hafa orkt Passíusálma sina eins og
Eintal sálarinnar. Snorri Sturluson
gat gert Heimskringlu að snildar-
verki vegna þess, að konungasög-
urnar áttu sjer langa þroskaleið að
baki. Snorri stóð á herðum fyrir-
rennara sinna, notaði það, sem þeir
höfðu af mörkum lagt, en bætti al-
staðar um sjálfur, lagfærði og fór um
það meistarahöndum. Þannig verða
öll listaverk til og sá, sem best gerir,
gerir í rauninni elcki annað en bæta
um það, sem aðrir hafa gert á und-
an honum.
Það var svo margt, sem stuðlaði
að þvi, að vekja og glæða áhuga ís-
lendinga á sögum og þjóðlegum fræð-
um, en af því skal hjer aðeins gct-
ið um eitt atriði, Alþingi hið forna.
Eins og vjer eigum hinum fornu
sagnariturum vorum að þakka flcsta
þá vitneskju, sem vjer höfum um al-
þingi, þannig eigum vjer Alþingi að
þakka framar nokkurri annarri stofn-
un í landinu, að sagna-fróðleikur og
önnur visindi gátu blómgast Jafn-
alment, sen) þau gerðu með þjóðinni.
landsfjórðungum, spurðu tíðinda og
sögðu hver öðrum það, sem gerðist
í sinni sveit og þannig gátu hjeraðs-
sagnir og viðburðir orðið eign allra
landsmanna. Alkunnugt er dæmið um
íslendinginn sögufróða við hirð Har-
alds harðráða, er hann varð að segja
þar úlfararsögu konungs sjálfs. Þá
er konungur spurði hann, hvar hann
hefði lært söguna, sagðist hann hafa
numið hana smám saman á Alþingi
af Halldóri Snorrasyni, er verið hafði
með konungj í suðurferðum hans. Þá
er ekki síður merkileg frásaga Egils
sögu um Egil Skallagrímsson og Ein-
ar skálaglamm, er þeir hittust á Al-
þingi og fóru að tala um skáldskap
og spurði Einar margs af ferðum Eg-
ils á yngri árum lians, en sagði hon-
um aflur á móti ný tíðindi úr Noregi.
Þótti Agli gott að tala við Einar og
urðu þeir góðir vinir síðan. Þessi
dæmi nægja til þess að sýna, hví-
lík miðstöð menningar og fróðleiks
alþingi hið forna var. Þegar skrifuð
er saga bókmenta vorra í fornöld
verður ekki hjá þvi komist að minn-
ast alþingis, sem eins af þeim merk-
ustu ytri skilyrðum, er sköpuðu hið
fjölbreytta og glæsilega mentalif
þjóðarinnar á 12. og 13. öld.