Fálkinn - 17.12.1954, Blaðsíða 12

4 JÓLABLAÐ FÁLKANS 1954
ÞAÐ ér ekki á hverju
sumri, sem stórkost-
legar fornminjar koma
úr jörð á fslandi. Það
gerist ekki heldur oft
á heilli ævi fræði-
manns, að víðtæk-
ar frumheimildir, sem
enginn hefir litið aug-
um síðan á miðöldum,
komi fyrir augu hon-
um, hvað þá að Páll
biskup rísi upp með
bagal sinn að veldis-
sprota til að benda
honum yfir jarðgrónar
rústir með þessum orð-
um:
Sagan er upprisa, og
hér skulu steinar tala.
Þér eruð fyrsta kyn-
slóð nýaldar, sem skil-
ur þá, og þess vegna
gef ég yður þessa rúst.
Þér skuluð gera vegg-

Skálholtsstaður árið 1772. Dómkirkja Brynjólfs biskups Sveinssonar.
lendis, kusu biskupar
timburveggi hér, e. t.
v. af ótta við sunn-
lenska jarðskjálfta.
Þetta var 1153, þegar
Klængur hóf kirkju-
smið, og 1311, þegar
kirkja Árna biskups
iclelgasonar reis, sú
kirkja sem virðist eiga
hinn elsta kirkjugrunn,
sem samfellt má rekja
nú í grjóti Skálholts.
Meðal steinkirkna á
hinum smærri biskups-
setrum og mörgum
klaustrum á Norður-
Englandi og Norð-
urlöndum má víða
finna allnána líking við
grunn Skálholtskirkju.
Vafalaust er, að fyrir-
myndir voru bæði
enskar og úr þeim
norskum og suður-
jSvipmyiHlir úr jSbálboltsgrefti
Eftir BJÖRN SIGFÚSSON háskólabókavörð
brúnir hennar og háaltari sýni-
leg hverjum gesti allan ald-
ur, svo að þess verði minnst,
hve rúmgóð þessi móðir ís-
lenskra kirkna var og hve rúmt
um hjarta og hug í þjóðkirkju for-
feðra minna og niðja. Heyra má ég
hvern boðskap þeirra, er þar
striða gegn, en ráðinn er ég að
hafa hann að engu um það, sem
ég skil, að þeir muni eigi vita
betur né vilja en vorir áar, Sæ-
mundur inn fróði og synir hans.
Og er þér niðjar reisið dómkirkju
milli sömu steina, sem ég lagði
í leg undir stöpul minn og kirkju
ins sæla Þorláks, skal hún verða
eins ung og björk, sem vex úr
fræi þessa sumars, og í eins
ósviknum sifjum við kirkjurnar,
er steinþró mína hýstu, eins og
bjarkarfræið í sumar er hrein-
kynjaður sifji trjánna, sem
prýddu Skálaholt á dögum Gizur-
ar ins hvíta.
V V V
Meðal timburkirkna í Evrópu
var Skálholtskirkja miðaldanna
einstök í sinni röð, nema Hóla-
kirkja mun hafa verið mjög eftir
henni sniðin. Allar erlendar dóm-
kirkjur, svo stórar, höfðu stein-
veggi og flestar steinþak, yfir hin-
um lágu hliðarskipum sínum, a.
m. k. 1 þau tvö skipti, sem mið-
aldakirkjan var öll reist í einu af
grunni á þeim öldum, sem stein-
kirkjur voru sjálfsagðar taldar er-
Þannig var hin ógleymanlega sjón, er loki var lyft af kistu Páls biskups.
Handfang bagals sést við hægri öxl. Hálfbrunnin bein, sem úr jörð hafa
komið við kirkjubruna (1309 að líkindum), eru í hrúgu til fóta.
Ljósmynd: Sig. Guðmundsson.
sænsku kirkjum, sem sterkust
ensk- áhrif sýna á 12.—13. öld.
Rómönsk hefir Klængskirkja
verið (1153), en gotneskur stíll
mun hafa gert vart við sig í
stöpli Páls biskups (1198) og
orðið alráður, þegar Árnakirkja
var smíðuð. Vitanlega hafa þó
hinir íslensku smiðir eigi þótst
mjög bundnir af erlendum kirkju-
sniðum. Þeir hafa í mörgu farið
eigin götur, nokkuð í stíl við hý-
býlasnið höfðingja þá. Þetta var
því sjálfsagðara sem þeir urðu að
tryggja timburveggjum sínum
nægan styrk, fyrst þeir höfðu
ekki steinveggi, — og hin sér-
kennilega tækni norsku staf-
kirknanna fluttist aldrei nema að
litlu leyti hingað. Stafkirkjur til-
heyra rómönskum stíl. En hæð
þeirra, samanborin við lengd, var
óhentug í stórviðrum, nema í
tryggu skógarskjóli væri. Og í
þær þurfti óhemju af völdu timbri,
sem fékkst hér ekki.
Miðaldakirkja Skálholts mun
vekja athygli og það víðar en um
Norðurlönd sökum þess, að hún
var steinkirkjutegund, sem öll
varð úr timbri, en gaf þó útlend-
um systrum sinum ekkert eftir í
mikilfengleik.
Margt fleira en kirkjurústin
opnast með sögulegri fjarsýn við
rannsóknir í Skálholti. Húsaskip-
un þeirra hýbýla, sem lágu beint
suður af kirkju og höfðu göng til