Fálkinn - 21.12.1964, Blaðsíða 7

Eftir
JÓIM GÍSL4S0N
UIMDARLEG IJÓS
Á JÓLUM
1
Allt frá fyrstu sögu hefur fólk veitt því athygli, að kring-
um jafndægur á vetri og vori, verða ýmiss konar undarleg
fyrirbæri í náttúrunni. Og á stundum gátu þau orðið þannig,
að þau gáfu fyrirboða og sýn inn í framtíðina. En til að skynja
og skilja slíkt, þurfti jafnt kunnáttu og nána snertingu við
náttúruna. Náttúruvitrir menn hafa alltaf verið til, en hæfi-
leikar þeirra verða gleggstir, fái þeir að njóta sín í friði
ósnortnir frá öllu er glepur og er af skinhelgi eða sýndar-
mennsku. Snemma færðu trúarbrögðin sér í nyt hina dul-
rænu vitund, er tengd var jafndægrum, jafnt á vetri og
sumri. Út af því var lagt á ýmsa vegu, og er oflangt mál og
mikið að greina frá því.
í heiðni voru jól haldin að afstöðnu jafndægri á vetri. Þau
voru haldin um miðjan vetur eða í byrjun þorra, en þá var
dagur farinn að lengjast og greiðara um ferðir milli bæja
og byggða. Jól heiðinna manna norrænna voru aðallega fólg*
in í blótveizlum, og oft ríkulegum. Skemmtanir voru iðkað-
ar í blótveizlum, svo sem kvæðaflutningur og sagna-
skemmtun. Að öllu þessu var mikill menningarauki og um
leið lagður grunnur að varðveizlu kvæða og arfsagna. Þann-
ig urðu jól í heiðni þýðingarmikil til uppbyggingar eins
sterkasta þáttarins í menningararfleifð norrænna manna. En
jafnframt urðu til sagnir um dulmætti jafndægranna, vætta
og hulinna íbúa jarðar, er aðeins birtust sýnum í sambandi
við lengingu dagsins eða hins gagnstæða.
Eftir að kristin trú varð ráðandi í norrænum löndum,
breyttust brátt jólasiðir, því hin nýja trú byggði á öðrum jóla-
siðum, er tengdir voru fjarrænum menningarerfðum. í öllum
norrænum löndum, nema á íslandi, komst kristin trú á með
valdbeitingu. En hér á íslandi var hún lögtekin á alþingi
árið 1000. Virðist svo, að alþýða hafi yfirleitt heldur verið
hlynnt trúskiptunum, en í raun fáskipt um framkvæmd sið-
breytingarinnar. Þetta olli því, að kristin trú varð í raun
á yfirborðinu, en hinir heiðnu siðir og trúarvenjur urðu ráð-
andi og blönduðust smátt og smátt hinum nýju. Jafnframt
skorti leiðtoga nýja siðarins bolmagn og framkvæmdarvald
til þess fyrstu áfangana að samræma siðavenjur þjóðarinnar.
Fólk varð því sjálfrátt í þessum efnum og notaði þá siði og
trúði því, sem því líkaði bezt. Þetta er ein undirstaðan að
því, hve þjóðtrú varð algeng hér á landi, og fornar hug-
myndir héldust lengi fram eftir öldum. Jafnvel enn þann dag
í dag, eru leifar af fornum hugmyndum hjá ósnortnum al-
þýðumanni.
Dulræn öfl og siðir voru mjög bundin trú og venjum hinna
fornu manna. Goðin voru af ætt og eðli mennskir menn, er
höfðu á ævi sinni verið öðrum fremri, jafnt að viti, hreysti
og atgervi öllu, en þó sérstaklega af spádómslegum og dul-
rænum mætti. En í ríki sínu handan þess mannlega, höfðu
þau aukið mátt sinn til stjórnar og hjálpar við vini sína á
jörðinni. Sérstaklega höfðu þau öðlazt velþóknun á þeim, er
reyndust hæfir til forustu, jafnt í hernaði og samfélagsstjórn-
En eftir fornri trú höfðu slíkir menn oft næma tilfinningu
fyrir yfirnáttúrlegu. Spádómsmáttur var líka í fari goðbor-
inna manna, og reyndust þeir oft haldgóðir til úrlausnar
margvíslegum verkefnum. í heiðni voru líka til ýmsir vætt-
ir í mannheimi, er höfðu mikla þýðingu fyrir það fólk, er þeir
höfðu velþóknun á. Kunnir eru íslenzku landvættirnir og
var trú á þeim fyrr á öldum. Sama máli gegndi um álfa,
huldufólk og fleiri dulda íbúa í landinu. Það var gott og
hollt að hafa þá sér vinveitta og eiga von á fulltingi þeirra,
er í nauðir rak. Að afliðnum jafndægrum, voru vættir þessir
gjarnan á ferð. Álfar og huldufólk höfðu þá bústaðaskipti, um
áramótin. Þá urðu mennskir menn oft varir við þá á ferð um
mannheima.
Það sem sérstaklega aðgreindi siði kristinna og heiðinna
manna við trúarathafnir, voru ýmiss konar tákn, er hinir
fyrrnefndu notuðu. Á altari kristinnar kirkju logaði ljós á
veiku skari og var tákn hins mikla máttar guðdómsins. Á jól-
um, sérstaklega jólakvöldi, fóru allir heimamenn af flestum
bæjum til tíða, og skildu bæina eftir mannlausa eða í lítilli
gæzlu. Þá var þess auðvitað vandlega gætt, að hvergi væri
skilið eftir ljós né óbirgður eldur. Var því svo á jólakvöldum,
að óvíða sást ljós á bæjum í heilum sveitum. En dauf ljós
hinna lágreistu kirkna sáust og vísuðu á hina miklu helgi,
er tengd var jólum og kristinni trú. Þetta tákn var því í vit-
und alþýðunnar, er lítt þekkti trúna, tákn dulrænnar mýkt-
ar í myrkri vetrarins og gaf sýn til hins ókunna og háa.
Ljósið varð þannig tákn hins dulda í hugsun og hugarheimi
þjóðarinnar. Það benti ákveðið til leyndardóma, er enginn
skyldi. Á stundum sáu menn ljós, ljós, sem voru af annarri
tilkomu en dauðlegur maður hafði kveikt. Þessi ljós voru rík
til spádóma og fyrirboða. Menn drógu af þeim lærdóma, bæði
á líðandi stund og komandi tímum. Leyndardómar ljóssýna
eru margvíslegir eftir alþýðu- og þjóðtrúnni. Allt fram á
líðandi öld — og jafnvel enn — er þessi trú við líði. Hér
verður sögð saga af slíkri sýn.
2
Saga þessi gerðist á síðustu öld, meðan þjóðin lifði enn
við hugsunarhátt miðalda, og atvinnuvegi frumstæða og sára
fátækt.
Maður er nefndur Jón og var Sigurðsson. Hann var barn-
fæddur á Langsstöðum í Hraungerðishreppi í Flóa. Hann þótti
þegar í æsku öðrum mönnum sérkennilegri í háttum og fram
úr hófi sérvitur. Hann hafði þann vana að nota vettlinga úr
hófi fram og fékk af þeirri brúkun viðurnefnið berhenti.
Fram eftir aldri átti hann lengst heima á Langsstöðum, var
þar að minnsta kosti viðloðandi, en stundaði róðra á vertíð-
um suður með sjó og ýmiss konar vinnu á sumrum og haust-
um. Oft fór hann aftur suður með sjó á haustin, þó hann
Framhald á bls, 36.
FALKINN
1