Vikan - 24.08.1961, Blaðsíða 4

Þrettándábrennan 1875.
Á þrettándanum árið 1875 var gerð brenna í Reykjavík.
Skólapiltar í Lærða skólanum gengust fyrir hátíð þessari
og höfðu talsverðan viðbúnað. Efndu þeir til blysfarar, og
fengu þeir kennara sinn, Benedikt Gröndal skáld, til að
yrkja blysfararkvæði. Annað kvæði orti við þetta tæki-
færi einn nemandi í Lærða skólanum. Hann hét Gestur
Pálsson.
Svo hafði verið ráðgert, að brennan og blysförin yrði á
Tjöminni. En veður hafði þá skipazt svo, að þíðviðri var
fyrstu daga ársins, svo að svellið á Tjörninni var sleipt
og ótraust. Það varð að ráði, að blysförin yrði upp við
Skólavörðu.
Þátttakendur í blysförinni voru stúdentar og námspiltar
í Lærða skólanum, um 50 alls. Gengu þeir fylktu liði með
blys í höndum upp krákustiginn til Skólavörðunnar.
Margt bæjarmanna dreif að til þess að vera við blysför-
ina, svo að fjölmenni var þar á hæðinni.
Veður var dimmt og hæglátt þetta kvöld. En sjá mátti,
að í dimmunni voru veðraumbrot og iíklegt, að ganga
myndi á með þrumuveðri.
Þegar blysförin hafði staðnæmzt við Skólavörðuna,
hófst þar gleðskapur með söng og ræðum. Þá var tundri
skotið og púðurkerlingar sprengdar. Um þær mundir hófst
samspil náttúrunnar í gleðskap þessum. Var svo sem
náttúruöflin vildu sýna, að þeirra einna væri mátturinn
að lýsa himin og jörð eldleiftrum.
Dundu þá yfir þrumur og eldingar, svo að ljós tundurs-
ins og púðurkerlinganna í höndum Reykvíkinga bar við
eins og deyjandi neista á fífukveik og var ekki meir.
En undir þessari stórfenglegu náttúrustemmningu voru
blysfararkvæðin sungin, fyrst kvæði Gests Pálssonar, síð-
an kvæði Benedikts Gröndals.
Þegar söngnum var lokið, bað fyrirliðinn alla að minn-
ast Islands. Mannfjöldinn hrópaði þá:
— Lengi lifi Island.
Síðan kvað við nífallt húrrahróp, meðan eldingarnar
dundu.
Benedikt Gröndal var á 50. aidursári, þegar þetta var,
og fyrir löngu þjóðkunnur fyrir skáldskap sinn. En Gest-
ur Pálsson var á 23. árinu og sem skáld óþekktur að
kalla. Má það teljast táknrænt fyrir höfundarferil hans
síðar, hversu stórfenglega eldskírn hann hlaut, er hann
kom þarna fram sem skáld á þrettándanum 1875, undir
hrynjandi himni.
Veröandimenn.
Gestur Pálsson lauk stúdentsprófi þá um vorið og sigldi
síðan til Kaupmannahafnar. Þar ætlaði hann að stunda
háskólanám. Nokkrum árum síðar komu þeir hver af öðr-
um til Kaupmannahafnar stúdentarnir Hannes Hafstein,
Bertel Þorleifsson og Einar Hjörleifsson. Allir voru þeir
skáid og brennandi í andanum. Leiðir þeirra lágu því
saman um sinn, þar sem þeir hver og einn hrifust af
hinni nýju róttæku raunsæisstefnu í bókmenntum, sem
hinn gustmikli andi Georgs Brandesar hafði boðað.
Þeir tóku allir að skrifa og yrkja í anda þessarar nýju
stefnu. Og árið 1882 sendu þeir frá sér tímaritið Verð-
andi, er flutti skáldskap þeirra og ritsmíðar.
Verðandi vakti mikla og verðskuldaða athygli, þegar
ritið barst til landsins. Það varð ekki um villzt, hvað fyrir
þeim vakti. Þeir voru boðberar nýs bókmenntatímabils á
fsiandi.
BREYSKGR
W
HJART-
FÓLGINN
BRÓÐIR.
HIIGLEIÐ
INGAR
á;
70.
ÁRTÍÐ
gests:
PÁLSSONAR
SKALDS
ER
LÉZT
Margir létu aðdáun sína í ljós, einkum yngri kynslóðin.
öðrum þótti nóg um. Ýmsir voru þeir, sem álitu þá jafnvel
hættulega niðurrifsmenn og byltingakennda oflátunga. —
Ölafur Davíðsson þjóðsagnaritari segir þá sögu, að for-
stöðukonan fyrir kvennaskólanum á Laugalandi hafi ekki
talið sæmilegt, að námsmeyjarnar læsu rit þetta, en bóka-
safn þeirra hafði eignazt Verðandi. Forstöðukonan var
sögð hafa þann sið að rífa upp úr bókum skólans öll þau
blöð, sem hún vildi ekki, að lærimeyjarnar læsu. „Svo reif
hún alltaf upp úr Verðandi eftir því, sem hún las, og sein-
ast var ekki eftir nema tóm kápan!“
— Vel gæti ég trúað þessari sögu, segir Ólafur Davíðs-
son.
Þeir Verðandi-menn tengdust tryggðaböndum, og má þó
ef til vill einkum nota það orð um þá Einar Hjörleifsson
•;_og Gest Pálsson. Þótt á ýmsu ylti síðar á lífsleiðinni, brustu
jJ.^aldrei þau bönd, er höfðu tengt þá saman á Verðandi-
árunum.
Einar og Gestur fóru síðar báðir til Vesturheims og urðu
báðir ritstjórar þar. Einar kynntist Gesti því mætavel, vissi
um „kosti hans og galla, skildi manna bezt flug hans og
hugsjónir og sá perlur hans öðrum fremur í glitrandi Ijósi.
Hann skildi einnig veilur hans og mistök og tók á þeixn
mildum höndum“.
Og að Gesti látnum orti Einar Hjörleifsson fagurt og
spaklegt minningarljóð, er hann nefndi Endurminningar,
þar sem hann rekur minningarnar um hinn „breyzka, en
hjartfólgna bróður“. — Kvæðið er átta erindi og hefst
þannig:
Nú ertu þá sigldur á ókunnan sæ
— þú ægilegt hafsdjúpið þráðir æ.
En hér sit ég eftir hljóður.
Og grátskyld viðkvæmni grípur mig
um glaumlausa nótt, er ég hugsa um þig
sem breyzkan, en hjartfólginn bróður.
19.
ÁGÉST
1875
Það Tcvað að honum flestum fremur.
Snemma þótti auðsætt, að Gestur myndi beita pennan-
um skarplega. Hann hafði ekki verið neinn kappsmaður við
skólalærdóminn, hugsaði um margt annað en námsbæk-
umar, var oft þunglyndur og angurvær og hlaut ekki þær
ástir, sem hann þráði. Hann hressti sig þá upp með Bakk-
usi og stundum meira en góðu hófi gegndi.
En hvar sem hann fór, kvað að honum flestum fremur.
Þegar hann reið um götur Reykjavíkur, spretti hann þann
veg úr spori, að heldur þótti tryggilegra að verða ekki á *
vegi hans. Og þegar hann kom fram á ritvöllinn, var penni
hans sem brugðinn brandur. Hann hellti ádeilunni yfir sam- )
tíð sína, ef honum þótti við þurfa, gagnrýndi af hispursleysi ’
og oft með nöpru háði. Það stóð af honum gustur, og þegar
hann lenti í deilum, lét hann höggin ríða þung og þétt og
var lítt væginn, svo sem Matthías orðaði það:
Gestur minn, Gestur minn, gáðu að hvað segirðu,
þú gengur í skrokk á mér, rétt eins og eigirðu.
Leiðin lá til Vesturheims.1
Gestur Pálsson fæddist árið 1852 í Miðhúsum í Reyk-
hólasveit. Hann tók stúdentspróf 1875, var í Kaupmanna-
höfn frá 1875 til 1882, kom þá heim og var ritstjóri Suðra
í Reykjavík 1883 til 1886, fluttist til Vesturheims árið 1890
og tók við ritstjórn blaðsins Heimskringlu í Winnipeg, en
þar lézt hann árið eftir, hinn 19. ágúst 1891.
Sá, sem þetta ritar, átti fyrir rúmum 20 árum tal við
4 VIKAN