Vikan - 07.09.1961, Side 19

óhagganleg eðlisávísun höfðu á-
kvarðað.
HLUTVERK VITUNDARINNAR.
Samkvæmt þessari túlkun rækir
vitundin aðeins staðgengilshlutverk.
Hún er skilin sem upphót fyrir ó-
fullnægjandi eðlisávísun. Og ákvörð-
un mannsins sem vitsmunaveru í
menningarsamfélagi verður út frá
þessu sjónarmiði ekki afar háfleyg.
„Viðfangsefni mannsins er fra.nar
öllu það að viðhalda lífinu. Þeita
sýnir sig ijóslega í því, að mannlegt
samfélag, t. d. þjóð, getur ekki sett
sér neitt æðra keppimark en það að
vernda sina eigin tilveru." — Þann-
ig kemst Gehlen að orði i bók sinni.
Maðurinn. Eðli hans og staða í til-
verunni. — Sú bók olli hörðum
deilum, þegar hún kom út fyrir
tveimur áratugum, og þann óróa
hefur ekki lægt að fullu enn.
Samt er höfundurinn enginn efn-
ishyggjumaður. Hér er fremur um
að ræða tilraun til að skýra hið
ævaforna vandamál: afstöðu anda
og efnis. Á henni eru þó miklir erf-
iðleikar, eins og á hverri þeirri
skýringu manneðlisins, sem afneit-
ar frumleik og eigin gildi andans
Menningin birtist þá sem eins kon-
ai vöntunarsjúkdómur, tilviljunar-
kennd aulcaframleiðsla, sem ekki
var gert ráð fyrir í upphaflegri þró-
vnarstefnu, —■ líkt og perian m.vnd-
ast í skelinni fyrir tilviljunarkennd
áhrif. Slíkur skilningur rænir menn-
inguna eigingildi hennar.
En einnig vitundin sjálf glatar
þýðingu sinni út frá þessu sjónar-
miði. „Vitundin, sem snýr út á við,
er hjálpartæki til þess að fullkomna
lífræna þróun og því samkvæmt eðli
sinu hvorki fær né til þess kjörin
að skilja þá þróun“ (Gehlen, op. cit).
Ef menningin væri afkvæmi svo
Iágt settrar þernu, ætti hún auðvitað
ekkert tilkall til hásætis, En andinn
hefur sína yfirburði, sem öll efnis-
túlkun verður að lúta. Þá staðreynd
mætti orða einfaldlega: Andinn veit
um efnið, en efnið veit ekki um
andann. Það er t. d. vitund ofan-
greinds ■ heimspekings, sem reynir
að skýra fyrir sér þróun lífræns
efnis og tilurð og tilgang vitundar-
innar. Efninu sjálfu er ókunnugt um
þessa viðleitni. Og framar öllu:
Kenning hans sjálfs hefur þvi að-
eins gildi, að vitund hans sé sjálfs
sín vitandi og frjáls úr efnisviðjum
til að draga ályktanir af þeim stað-
reyndum, sem hún fjallar um.
Ég þori ekki að hætta mér út i
stranga rökfræði um þetta atriði,
þó að það sé afar mikilvægt fyrir
skilning mannsins á sjálfuin sér, —
stöðu sinni í veröldinni og menn-
ingarhlutverki sinu. Þegar efnis-
'iyggjumaður reynir að shýra and-
ann sem einbert eínisfynrhæri,
flækist hann alltaf í sjálfsmótsögn.
Hann verður sem sé að gera undan-
tekningu fyrir sína eigin vitund, því
að liún grípur yfir efnið, um leið
og hún veit til sjálfrar sín og setur
fram kenningar, sem eiga að hafa
almennt gildi. En þær væru auðvit-
að hrein markleysa, ef vitundin
væri ekki annað en efnisfyrirbæri,
alháð lögmálum efnisins.
Mörgum kann að virðast, sem
slikar hollaleggingar komi fræði-
mönnum einum við. Það er samt
ekki rétt. Allt, sem snertir skilning
mannsins á sjálfum sér og menning-
arhlutverki sínu, er hverjum hugs-
andi einstaklingi brennandi vanda-
mái. Eftir skilningi hans á því ræk-
Framhald á bls. 30.
Enn í dag lifa svo frum-
stæðir þjóðflokkar í
frumskógum Afríku og
Suður-Ameríku, að ætla
mætti, að bilið milli
þeirra og frummannsins
væri ekki ýkjabreitt.

• '' ,r
^ ,W
.
Hið eilífa kvenlega
gluggatjöld
Hjónakornin
°g
— Jónína . . .
— Já, hvað. . . .
— Amar eitthvað að þér?
■—■ Mér? Nei. . . því heldurðu
það?
— Þú ert eitthvað svo döpur í
bragði......
— Jæja, er ég það?
— Já, — það ertu. Og það er
ekki vegna Þess, að ég vilji hnýs-
ast i þína hagi, að ég spyr. . .
þú mátt ekki fyrir nokkurn mun
taka það þannig. . . . heldur ein-
göngu vegna þess, að mig langar
til að vita, á hverju ég á von,
-— svo að það dynji ekki á mér
allsendis óviðbúnum, skilurðu.
— Já, . . . ég skil. Nei, nei, —
þú þarft ekki að óttast, að mér
hafi komið til hugar, að það væri
af nærgætni við mig. . .
— Heyrðu, — af hverju starirðu
svona á gluggatjöldin? Þú ætlar
þó ekki að fara að telja mér trú
um, að þú sért strax orðin óánægð
með þau?
■—• Hvað áttu við með „strax?“
—- Hvað á ég við? Varstu ekki
að Ijúka við Það í gær að ganga
frá þeim?
— Reyndar.
-— Það getur þó varla verið, að
það séu þau, sem eiga sök á þess-
um dapurleika þinum ...
— Og hvers vegna getur það
varla verið, ef ég má spyrja?
— Þú, sem varst svo ánægð með
þau í gær, — stolt af þeim, eins
og þú hefur líka fyllstu ástæðu
til . . .
— Jæja. . . hef ég fyllstu á-
stæðu til þess?
— Og frú Þórarins var að enda
við að ljúka á þau slíku lofsorði. . .
að ég hef bara aldrei á ævi minni
heyrt annað eins. . .
— Eg ekki heldur. . . . Ég ekki
heldur, nema ef Það kynni að vera
lofræðan, sem ég hélt heima hjá
henni á föstudaginn, þegar hún
sýndi mér nýju gluggatjöldin ...
— Nú-já, einmitt . . . Þetta
hefur þá verið kaup kaups. En
látum það vera. Hún kann að hafa
meint allt, sem hún sagði, eins
fyrir það. öldungis eins og Þú. . .
— Já, einmitt . . . öldungis eins
og ég. Heyrðu, Jón minn elskan.
Þú fyrirgefur, en ég er að velta
því fyrir mér á stundum, hvdrt
ég hafi orðið fyrir þvi að giftast
alveg óvenjulega heimskum manni
eða hvort allir karlmenn séu jafn-
miklir nautshausar og þú. . .
— A—ha . . . Þarna kom það
þá, Jónina elskan. Ég vissi, að það
var eitthvað, sem ég mátti eiga
von á! Jæja, gott að Það voru ekki
gluggatjöldin. —
— Jón, nautshaus, nautshaus.
. . . Skilurðu þá ekki, að það eru
einmitt gluggatjöldin . . . Skilurðu
ekki, að ég hef aldrei á minni
lífsfæddri ævi séð aðra eins horn-
grýtis ómynd og þessi nýju glugga-
tjöld heima hjá henni írú Þórar-
ins. . . . Og skilurðu þá ekki, að
það hlýtur einmitt að hafa verið
. . . kaups, kaups, eins og þú sagðir,
þegar hún. . . Skilurðu það ekki,
nautshausinn þinn, að ég verð að
taka þessi gluggatjöld niður og
fá mér önnur ný. . .
Gægir.
vikan 19