Vikan - 13.12.1979, Blaðsíða 50

HAFSTEINN
MIÐILL OG
HULDUFÓLK/Ð
Það er í rauninni furðulegt, að örlítill hluti iparjn;
kynsins hefur alla tíð ekki einungis lifað í þessum eina
heimi, sem allir skynja, heldur tveim í senn. Hér á ég
við það fólk sem gætt er skyggnigáfu. Allir kannast
við örðugleika skyggnra barna, þegar þau segja fávís-
um fullorðnum frá sýnum sínum og skynjunum.
Þegar þessi börn vaxa úr grasi verða þau iðulega fyrir
hvers konar óþægindum af þessu sjötta skilningarviti
sínu, því þau skynja einnig það sem öðrum er ósýni-
legt: raunverulegan, lifandi heim fullan af hvers konar
verum. Ástæðan til skyggnigáfu liggur vafalaust í sér-
stökum hæfileika til þess að geta skynjað miklu
hraðari tíðnisveiflur en þær sem þarf til þess að skynja
hinn efnislega heim. Þessi hæfileiki hverfur hjá
ýmsum, sem hafa hann sem börn, þegar fullorðins-
árin taka við. En mjög er algengt að þessi meðfædda
gáfa gangi í ættir. Ýmsir rithöfundar hafa minnst þess
í æviminningum sinum, að þeir hafi verið skyggnir
sem börn, en síðan glatað þessum dýrmæta hæfileika,
já, jafnvel leikið sér við önnur börn sem öðrum voru
ósýnileg.
Þannig segir Hafsteinn Björnsson miðil! frá því i
endurminningum sínum, að hann hafi oft séð huldu-
fólk og haft samband við það, þegar hann var barn.
Kvað hann það ekki að neinu leyti frábrugðið okkur
mönnunum, enda þótt greinilegt hafi verið, að ekki
hafi verið um mennskar verur að ræða. Hann lék sér
oft við huldufólksbörn í bernsku og fannst þá ekkert
óeðlilegt við það og hafði enga löngun til þess að
forvitnast um hagi þeirra. En þegar þau hurfu honum
skyndilega greip hann stundum einkennilegur geigur.
Hafsteinn sá huldufólk fara í hópum til tíða. Hann sá
það skemmta sér saman í hópum við söng, hljóðfæra-
slátt og ýmsa leiki. Virtist honum það una vel hvers
konar gleðskap, einkum söng, hljóðfæraslætti og jafn-
vel dansi. Sumt kom fótgangandi til þessara skemmt-
ana, aðrir á hestum. Á vetrum sá hann huldufólkið
einatt beita hestum fyrir sleða og aka eftir ísnum.
Hafsteini virtist huldufólkið nota svipaðan klæðnað
og við mennskir menn, en konur þó oftast bláklæddar.
Á helgidögum og hátíðum breytir það um búning, þá
er það skartklætt, litir búningsins oft margir og áber-
andi rauðir, bláir og grænir. Þótti Hafsteini þessum
búningum svipa til fornbúningsins okkar, jafnt
kvenna sem karla.
Hér ætla ég að endurtaka eina sögu frá æskuárum
Hafsteins.
Þegar hann var um það bil fimm eða sex ára komst
hann í kynni við litla stúlku sem virtist vera á aldur
við hann. Þá átti hann heima í Hátúni, smábýli í
Glaumbæjartorfunni i Skagafirði. Stúlkan var klædd
svipað því sem gerðist í sveitinni. Hún yrti á hann og
sagði: „Komdu með mér.” Hafsteinn gerði sem hún
bauð. Utan og ofan við bæinn í Hátúni var allhár hóll.
Þangað stefndi litla stúlkan. Þegar þangað kom sá
UNDARLEG ATVIK LIX
ÆVAR R. KVARAN
Hafsteinn þar engan hól, heldur birtist honum lítill
bær og utan við bæjardyrnar sat lítill drengur, um það
bil þriggja ára gamall. Þetta var bróðir litlu
stúlkunnar, og fóru þau nú öll að leika sér saman.
Fundir hans og huldubarnanna endurtókust hvað
eftir annað og þau urðu náin leiksystkin um sumarið
og upp frá því meðan Hafsteinn átti heima I Hátúni.
Móðir barnanna kom oftsinnis fram í dyrnar og rétti
þeim stundum glóðarbakaðar kökur eða annað matar-
kyns. Konan var búin að hætti sveitakvenna um þær
mundir. Hafsteinn kvaðst hafa farið með börnunum
inn í bæinn, oftast aðeins i bæjardyrnar, stundum
inn í göngin. Lengst komst hann inn í eldhúsið til hús-
freyjunnar og þar var honum gefin flóuð sauðamjólk
úr aski.
Hafsteinn bætti síðar við þessi fyrirbæri athyglis-
verðri umsögn: „Siðan ég komst til vits og ára, og
einkum eftir að ég fór að gera mér grein fyrir sálförum
mínum, hef ég komist á þá skoðun, að ég hafi í raun
og veru alltaf verið i einhvers konar annarlegu ástandi
meðan ég lék mér við huldufólksbörnin.”
En snúum okkur nú að sumu því sem henti
Hafstein eftir að hann varð fulltiða maður.
Fardagaárið 1936-37 var hann ráðsmaður að
Nesjum I Grafningi og þar var margt huldufólk.
Síðsumars 1936 fór hann á sunnudegi til berja í
blíöskaparveðri og glaðasólskini. Hann lagði leið sína i
inn í svonefndan Botnadal. Þegar þangað kom settist
hann I brekku norðan dalsins, en þá birtist honum
undarleg sýn: Stór hóll, sem átti að vera gegnt honum
I dalnum, var horfinn, en þar blasti við honum fögur
kirkja. Stóð hún opin og sá hann alla leið inn að altari.
Á altarinu loguðu ljós og yfir því var fögur altaris-
tafla. Dreif nú að fólk úr öllum áttum. Komu sumir
gangandi, aðrir ríðandi. Þetta var fólk á öllum aldri,
allt frá smábörnum að gamalmennum. Búningar
fólksins voru harla sundurleitir, voru sumir fátæklega
til fara en aðrir i glitklæðum og sumar konur í mjög
skrautlegum búningum.
Presturinn var háaldraður, stór vexti og virðulegur,
með hvítt alskegg sem féll ofan á bringu. Hann kom
frá bæ skammt frá kirkjunni. Hann kom hempu-
klæddur út úr bænum og gekk þannig til kirkjunnar.
Margt fólk var komið til kirkju og þó var hún ekki
fullskipuð, og nú barst þaðan ómur af söng og hljóð-
færaslætti. Ræða prestsins var nokkuð löng, en að
henni lokinni skírði hann tvö börn og fór það fram
eins og hjá mönnum.
Hafsteinn var því vitanlega vanur, að þessar sýnir
hyrfu sjónum eftir ákveðinn tíma og að þessu sinni
vildi hann reyna að gera sér grein fyrir þvi með
hverjum hætti það gerðist og ákvað því að horfa
stöðugt á kirkjuna og söfnuðinn. En þá gerðist það, að
allt í einu vár'«em herv4Lf^eri brugðið fyrir andlit
honum og henni veifaðfiSWog aftur. Hafsteinn fékk
þá glýju í augun og fann tít'hræðslu. Og nú sá hann
eins og i móðu huldufólkskirkjuná og fólkið, sem var
að ganga út úr henni, þangað til allt rann saipan við
umhverfið. Höndin hvarf og sýninni var lokiö. E'ftir
stóð venjulegur hóll, þar sem kirkjan hafði staðið
áður. Sunnudaginn 7. mars veturinn eftir birtist
honum önnur sýn. Hann var þá við gegningar heima
á Nesjum. Þá varð honum litið út á Þingvallavatn,
sem allt var ísi lagt, og sá þar mikla mannaferð. Virtist
honum fólkið koma frá Arnarfelli og Kaldárhöfða.
Sumt var ríðandi og fór greitt, aðrir á sleðum og
hestum beitt fyrir, en margir voru gangandi. Flestir
karlmenn voru I glitklæðum og flestar konur blá-
klæddar. Allt þetta fólk stefndi í áttina til Botnadals
og þóttist Hafsteinn viss um að það væri á leiðinni til
kirkjunnar þar.
Klumbra heitir nes sem gengur út i Þingvallavatn
og er í landi Nesja. Þar stóð Hafsteinn eitt sinn að
slætti. Birtist honum þá ókunnur maður, nokkuð við
aldur en göfugmannlegur. Ennið var hátt og hvelft,
nefið hátt og beint, augun grá og nokkuð hvöss. Hann
var með skegg niður á bringu. Fatnaður hans var
dökkur og hann hafði svartan hatt á höfði. Hann
benti Hafsteini að ganga með sér niður að vatni, en
það vildi Hafsteinn ekki og hristi höfuðið. Maðurinn
virtist skilja það og hélt sjálfur áfram niður að
vatninu. Þar sá • Hafsteinn grænmálaðan bát við
bakkann. Maðurinn leysti bátinn, steig á hann og reri
út i Nesey. Sá Hafsteinn hann aldrei framar. En hann
kynntist öðru fólki sem átti heima í Nesey og stundaði
þar landbúnað og silungsveiði í vatninu. Úti í eynni
eru þrir hólar og þar bjó huldufólkið. 1 syðsta hólnum,
sem er langstærstur, var vel húsaður bær, margt fólk
og stórt bú. Húsbóndinn þar var á að giska
fimmtugur, stór vexti, virðulegur sýnum með alskegg
sem farið var að grána. Honum fylgdi jafnan stór
svartur hundur. Þarna var unglingspiltur um tvítugt,
fullorðinn maður og annar miðaldra. Enn var þarna
gamall maður sem jafnan sat undir bæjarveggnum og
hafðist aldrei neitt að. Fátt virtist af kvenfólki á
bænum. Þó voru þar tvær stúlkur um tvítugt.
Miðhóllinn var minnstur. Þar bjó ungur maður og
gömul kona, sem virtust vera mæðgin. Ysti hóllinn
var nokkru stærri. Þar bjuggu ung hjón með tvo
drengi. Hjá þeim var gamall maður, hvítur fyrir
hærum og gekk við staf.
Suður á eynni er stór steinn. Þar bjó gamall maður
og var einbúi. Hann var oft á veiðum úti á vatni, alltaf
einn á svörtum báti.
Haustið 1936 var Hafsteinn staddur við Stapann,
sem er á milli Hagavikur og Nesja. Þetta var á
björtum degi. Þegar hann kemur á móts við Stapann
verður honum litið þangað og í hvilft sem verður I
sunnanverðan Stapann. Sér hann þar reisulegan þæ
sem mest likist vel gerðum torfbæ. Á hlaðinu sá hann
50 VlkanSO. tbl.