Vikan - 07.06.1984, Qupperneq 17

Vísindi fyrir almenning
Harry Bökstedt
Einkaréttur á íslandi: Vikan
Saltvinnsla
ffornum námum
í Austurríki var óvenju mikill
námugröftur þegar áður en sögur
hófust. Þar var ekki einungis
numinn stór hluti af þeim eir sem
notaður var á bronsöldinni í
Evrópu heldur einnig efni sem var
öldungis lífsnauösyn: salt. I dölun-
um kringum Salzkammergut, hátt
uppi í Olpunum, var saltið grafið
úr jörð í námum sem náðu allt að
fjögur hundruð metra niður í jörð-
ina.
Saltið var höggvið í hjartalaga
hnullunga, um þaö bil 40 kíló að
þyngd. Það var síðan flutt um
langan veg með lestum áburöar-
dýra til kaupenda í Mið-Evrópu og
á Norður-Italíu.
Þaö er breskur fornleifafræð-
ingur, John Alexander, við Cam-
bridgeháskóla sem segir frá þess-
ari merkilegu starfsemi en hann
hefur nýlega gefið út yfirlit um
saltvinnslu í Evrópu í fyrndinni.
Salt er nauðsynlegt efni sem
ekki er alls staðar finnanlegt.
Víðast þarf raunar að flytja það
um langan veg. Það er svo nú á
tímum og sú var einnig raunin
áöuren sögur hófust.
Það er ekki erfiðleikum bundið
að komast yfir salt við Miöjaröar-
hafið. Þar er svo heitt í veðri að
hægt er aö framleiða salt með því
að láta sjó gufa upp í tjörnum í
fjörunni. Þetta er ekki mögulegt
við strendur Vestur-Evrópu, Þar
verður að hita sjóinn til þess að ná
úr honum saltinu. Það krefst bæði
sérstakra kera og eldsneytis.
A bronsöld og fyrri hluta járn-
aldar — fram til um það bil 400
fyrir Krists burð — fengu Norður-
og Vestur-Evrópubúar salt sitt úr
námum á meginlandinu að sögn
Johns Alexander. Til þessa hafa
einungis fundist þrír vinnslustaöir
salts frá þessum tíma.
Einn þessara staða var í Mið-
Austurríki. Staðanöfnin bera því
vitni hve salt var mikilvægt fyrir
svæöið. Þar er ekki bara um að
ræða nöfn sem innihalda „Salz”
þýska orðiö fyrir salt — eins og til
dæmis Salzburg — heldur er í
fjölda staðanafna orðiö „Hall” sem
er af keltneskum uppruna sem
undantekningarlaust tengist salti.
Maöur rekst á nöfn af þessu tæi
bæði við saltar uppsprettulindir og
námur, svo sem Hall í Tríól, Bad
Hall, Hallein og auövitað Hall-
statt, sem er eldgamalt þéttbýli í
Salzkammergut. Elsta tímaskeið
hinnar evrópsku járnaldar dregur
nafn sitt af hinu síðasttalda.
Viö Hallstatt hafa verið gerðar
sérstæðustu uppgötvanirnar um
hinar fornu saltnámur. Þar hafa
fundist lík námamanna sem trú-
lega hafa farist í námuslysum
sem sennilega hafa átt sér stað á
milli 1000 og 500 f. Kr. en þá var
mestur gangur í vinnslunni.
John Alexander telur að salt-
vinnslan hafi lagt grunninn að vel-
sældinni sem blómstraði allt í
kringum námurnar. Fundist hefur
mikið af skartgripum, vopnum og
öörum málmhlutum sem gefa til
kynna óvenjulegt ríkidæmi. Telur
vísindamaöurinn aö þessi auðlegð
hafi byggst á skiptaverslun með
salt.
Einhvern tíma í kringum 400 f.
Kr. var saltvinnslu hætt í Austur-
rísku Ölpunum. Mörg hundruð ár
liöu þar til þessi atvinnugrein lifði
nýtt blómaskeið, á miðöldum.
Fjörutíu míluin norðar var
önnur saltmiðstöð Evrópu. Þaö
var í Sachsen sem nú er í Þýska al-
þýðulýðveldinu. Þar var salt unn-
iö úr söltum uppsprettum við fljót-
ið Saale. Miðpunktur þessarar
starfsemi var bærinn Halle.
Þarna var saltvinnslan auðveldari
en í námunum.
Vatnið úr lindunum var soðiö
og saltið varð eftir. Það var selt í
drönglum sem líktust kandís.
John Alexander segir saltvinnsl-
una við Saale hafa líkst salt-
vinnslunni sem fram fór í Uvinza í
Tansaníu á öldinni sem leið en þar
unnu um 20000 manns.
Þriðja svæðið, sem nýtt var í
stórum stíl til saltvinnslu, var við
ána Mosel í Frakklandi. Þar hafa
fornleifafræðingar fundiö 17
metra háa hauga af úrgangi frá
saltvinnslu.
Á báðum þessum stöðum hætti
þessi starfsemi um áriö 400 f. Kr.
eins og í Salzkammergut. Það var
einmitt um þaö leyti sem Hall-
stattskeiði járnaldar lauk og við
tók næsta skeið, La Tene. Um
langán aldur þaðan í frá var salt
flutt frá ströndinni og inn til
landsins.
Ibúar stranda Frakklands,
Belgíu og Suður- Englands tóku að
eima salt úr sjó. Þeir gerðu þetta
við ósa stórfljótanna og árnar
urðu fljótt aðalflutningsleiöirnar
fyrir saltverslunina.
En hvað var það sem orsakaði
þessi skyndilegu umskipti? I grein
í tímaritinu Nature, þar sem John
Alexander gerir grein fyrir
athugunum sínum, setur hann
fram tilgátu um þetta. Þessar
aldir voru óróatímar og meðal
annars áttu sér stað þjóðflutning-
ar kelta til Italíu og Balkanskaga.
Þá er mögulegt aö komið hafi til
eldsneytisskortur á meginlandinu
og dýptin á námunum hafi gert
þær óhagkvæmar og hættulegar í
rekstri. Þetta hefur komiö íbúun-
um á Atlantshafsströnd Evrópu til
góöa en þar var enn gnægð skóga
til þess að halda glampinum undir
saltgrýtunum.
23. tbl. Vikan 17