Vikan - 22.01.1987, Qupperneq 25

Greinarhöfundur:
Dr. Sverrir Olafsson
eðlisfrœöingur
Sverrir starfar við
stœrðfrœðideild háskólans
í Manchester, UMIST
jarðlögum.
Steingervingur lítillar flugeðiu (coelurosaur) sem dó út fyrir 65 milljón árum.
Það er veigamikið hlutverk jarðvísinda að
tengja tímalega saman jarðmyndanir og
steinrunnar leifar dýra og plantna. Við-
leitni þessi hefur leitt til samsetningar
svokallaðrar jarðsögutöflu sem skiptir
jarðsögunni niður í aldir, tímabil og tíma. Venju-
lega ér talað um fimm mismunandi aldir, en þær
eru upphafsöld, frumlífsöld, fomlífsöld, miðlífsöld
og nýlífsöld. Öldunum er síðan skipt niður i
misjafnlega mörg og löng tímabil.
Það eru viðburðir á miðlífsöld sem ræddir verða
í þessari grein, en öldin sú nær yfir 160 milljón ár
í sögu jarðarinnar. Hún hófst fyrir 225 milljón
ámm og er skipt niður í þijú ámóta löng tímabil
er nefnast trias, júra og krit. Krítartímabilinu lauk
fyrir 65 milljón ámm en þá hefst tertíertímabil
nýlífsaldarinnar.
Þær dýrategundir sem helst einkenna miðlífs-
öldina em smokkfiskar (ammonítar og belemnít-
ar) og eðlur. Þróun eðlanna var mjög fjölbreytileg
en þær lögðu undir sig loft, láð og lög. Hvaleðlur
(ichthyosauria) náðu mikilli útbreiðslu í úthöfum
en þær urðu allt að því fimmtán metra langar
og fæddu lifandi unga. Flugeðlur (pterosauria)
urðu áhrifamiklar í lofti en vængjahaf þeirra var
allt að því átta metrar.
Stærstu eðlur á landi vom risaeðlur eða stóreðl-
ur (dinosauria). Þær samanstóðu af tveimur
aðalstofnum er nefnast omithischia og saurischia.
Nokkrar tegundir risaeðla urðu gífurlega stórar
og ein þeirra, brontosaurus, varð stærst allra land-
dýra sem nokkm sinni hafa lifað á jörðinni, þijátíu
metra löng og fimmtíu tonn að þyngd. Ónnur
risavaxin stóreðla var tyrannosaurus sem af sum-
um er talin eitt ægilegasta rándýr sem lifað hefur
á jörðinni.
Blómaskeið risaeðlanna er júratímabilið en
steingervingafundir frá mið og síðari hluta miðlífs-
aldarinnar sýna að þá hafa risaeðlur lifað í miklum
fjölda og fjölbreytni. Vissulega hafa nokkrar teg-
undir dáið út á tímabilinu og aðrar hlaupið í
frekari vöxt eins og gengur og gerist í þróunar-
sögu lífsins á jörðinni. I heildina tekið hefur ástand
eðlanna á júratímabilinu verið mjög gott, en stofn
sá sem þær tilheyrðu, skriðdýr, réð rikjum á jörð-
inni lengur en nokkur annar stofn dýra eða í 130
milljón ár.
Allar athuganir á steinmnnum leifum risaeðla
sýna að þær hafa skyndilega orðið aldauða í lok
kritartímabilsins, fyrir 65 milljón ámm. Risaeðl-
umar vom ekki einu lífvemmar sem hlutu þessi
örlög heldur hurfu með þeim ýmsar aðrar líf-
vemr, svo sem ammonítar og belemnítar ásamt
meiri hluta allra skriðdýra.
Spendýr höfðu komið fram á trías en þróun
þeirra var hæg til að byija með. Það er ekki fyrr
en i yngri krítarlögum að fyrst tekur að gæta stein-
mnninna leifa spendýra sem þróa afkvæmi sín í
móðurlífi. Með hvarfi risaeðla hlaupa spendýr og
fuglar i öran vöxt og hafa æ síðan sett sterkan
svip á dýralíf jarðarinnar.
Hvað olli hinu skyndilega hvarfi risaeðl-
anna? Um margra áratuga skeið hefur
þessi spuming valdið_ fræðimönnum
miklum heilabrotum. Ýmsar mismun-
andi frumlegar tilgátur hafa verið settar
fram en mikið vantar þó á að viðunandi skýring
hafi fengjst á fyrirbærinu. Samkvæmt nokkmm
hugmyndum er gert ráð fyrir breytingum á yfir-
borði og/eða veðurfari jarðarinnar en aðrir reikna
með farsóttum eða jafnvel þvi að spendýr hafi
etið egg eðlanna og stöðvað þar með þróun þeirra.
Rétt er að geta þess að ýmsir vísindamenn
hafa látið í ljós vantrú sína á að dauða risaeðl-
anna hafi borið jafnskjótt að og dreifmg steinmnn-
inna leifa þeirra gefur til kynna. Til stuðnings
nefna þeir þann augljósa möguleika að aldauði
4. TBL VIKAN 25