Vikan - 04.02.1988, Blaðsíða 35

Smásaga eftir Halla Teits
Jósep í Túni fór variega niður grýtta og
bratta brekkuna og studdist við göngustaf
sinn. Þetta var hans daglega ferð. Hánn kom
ævinlega eftir hádegislúrinn sinn niður hjá
Möti, en hann bjó í hoitinu fyrir ofan bæinn.
Hann haltraði íramhjá símstöðinni, fór fyrir
Itornið á Heklu, tvilyftu tvímáiuðu inisi sem
hafði gegnt margþættu híutverki í tilveru
okkar í þessu iitla sjávarplássi. Hann fór
fram á kampinn og litaðist þar um skarnma
stund en hélt svo áfram niður á bryggjuna.
Það voru nokkrir aldraðir menn á I.unda-
vogi sem fóru svipaða riitu daglega. Þeir
voru vörður dagsins í okkar augum ogsann-
arlega skiptu þeir ntáli í daglegu lífi okkar.
Hæg ferð þeirra úr ýmsurn áttum í plássinu
var eins og ferð sandkornanna í stundaglasi,
hvert þeirra átti sér sinn stað og stund.
hað snérist ailt um höfitina. Það var langt
síðan kaupfélagsbúðin lagðist af sem sam-
komustaður okkar. Nú hittumst við ncðst á
gömlu bryggjunni við suðurenda bryggju-
hússins og stóðum þar í skjóli fyrir norðan-
og norðaustannæðingnum og ef hann var á
vestan fórum við inn í bryggjuhúsið.
Skammt ofan við bryggjuna stóð kaup-
félagshúsið sem hafði líka verið íbúðarhús
faktora staðarins í fyrri tíð. Það var gamalt
timburliús með bárujárnsklæðningu og
aðeins ofar var búðarlanginn sem var löng
tvílyft vörugeymsla ævinlega kölluð Lang-
inn og var helmingi eldri en versiunarhúsið.
Begga litla skaust eftir mölinni niður
kampitin og inn í búðina. Hún var vinnu-
kona á heimili Hailbergs kennara. Það var
erfitt að geta sér til um aldur Beggu litlu,
hún gat verið hvar sem var á miili fimmtugs
og sjötugs. Pínulítil, örsnör í hreyfingum
með þunnt hárið í einum mjóum tíkar-
spena. Hún var tannlaus í báðum gómum og
innfallið andlitið samanherpt og hrukkótt
og fætumir hringlaga.
Hallbergur kennari og María konan hans
og tveir synir þeirra bjuggu í Skor, vönduðu
steinhúsi sem stóð í litlu verpi undir kletta-
beltinu sem hringaði sig um meginbyggð-
ina. Þar fyrir ofan var holtið, þar sem faein
gömui býli voru og nýja hverfið.
Hallbergur kom að sunnan, iærður kenn-
ari og reyndar lærður söngvari líka. Hann
hafði stundað söngnám í Reykjavík og síðar
í Kaupmannahöfn þegar hann ungur maður
fór þangað til náms í tréskurði enda hafði
hann frábærlega listrænt handbragð. Jafii-
framt tréskurðarnámihu lærði hann söng en
fátækt hamlaðí þvt að hann héldi áfram
söngnáminu en hann söng mikið í plássinu
okkar. Hann var sjálfsagður forsöngvari og
kórstjóri hvenær sem á þurfti að halda.
Hann hafði djúpa og sterka rödd sem var ai-
veg í samræmi við stóran og kraftalegan
skrokkinn.
Upphaflega var hann fenginn til þess að
framkvæma endurbætur á gömlu trébryggj-
unni. Hann hafði þá um skeið unnið við
ýmsar smíöar á sutnrin og þá einna helst við
bryggjusmíði. Hann hafði gott orð á sér fyrir
haéfni og vandvirkni. Það varð svo að ráði
um haustið að hann tæki að sér kennslu viö
barnaskólann í forföllum Björgvins kennara
sem hafði fengið berkla og var lagðúr inn á
Vífilsstaði og lá þar í rúmt ár áður en hann
kom austur aftur. Þá var orðin íúll þörf fyrir
tvo kennara og hafði reyndar verið lengi.
Þeir tveir héldu áfram kennslunni næstu
árin eða þar til Þóra t Miðhúsi bættist við.
Fyrst eftir að Hallbergur kom á Lundavog
var talað um að eitthvað væri á milli hans og
Möggu Ármanns, en hvað svo sem því olli
v;trð ekkert úr því og hann kynntist Maríu
ljósmóður skömmu eftir að hann hóf
kennsluna. Hún var ung og myndarleg
stúlka, smávaxin, bráðrösk og alveg ótrú-
lega hjólbeinótt þannig að lá við bæklun án
þess þó að það háði henni neitt þvt' hún fór
ekki hægar um en hinar ungu stúlkurnar.
Þau giftu sig og eignuðust tvo syni sem þau
settu báða til mennta í menntaskóla fyrir
sunnan.
María var Ijósmóðir okkar og hafði verið
ftá unga aldri. í fyrstunni fylgdist hún með
og aðstoðaði móður sína, sem þá var ljós-
móðir, en nam síðan Ijósmóðurfræði fýrir
sunnan og tók við af móður sinni, sem lést
á miðjum aldri.
Elías gamli faðir Maríu var enn á lífi orð-
inn háaldraður og hafði verið öryrki í nær
tuttugu ár eða allt frá því hann fékk heila-
blóðfall við vinnu sína í fiskverkunarhúsinu
einn góðviðrisdag; hneig niður sem dauður
væri og lamaðist verulega og varð nær alveg
mállaus. Þegar hann komst á fætur á ný eftir
langa legu smáhjarnaði hann við uns hann
gat komist á ferðina, drattaðist um og dró á
eftir sér fótinn, gaf frá sér ömurleg hljóð
sem áttu að heita tal og brosti skörðóttum
tönnum í sífellu. Hann var á sinni hægu ferð
alla daga, jafht vetur sem sumar, heimsótti
heimilin í þorpinu í óskipulegri röð en eng-
inn amaðist þó við honutn. Hann hafði jú
verið duglegur og góður verkmaður á sinni
tíð hann Elías en orðið fyrir þessu ömurlega
áfalli, var lifandi dauður í samfélaginu. Kon-
an hans hét Sigríður og hugsaði um hann t
15 ár en þá féll hún frá mjög skyndilega. Það
varð ekki séð að gamli maðurinn skildi
þetta áfall sitt, að missa svona skyndilega at-
hvarfið. María tók við honum og hann átti
heimili þar æ síðan. Það var ekki af þvt að
hún vildi hafa hann. Síður en svo, en um
annað var ekki að ræða, hún gat hvergi ann-
ars staðar komið honum fyrir.
Við horfðum á Beggu litlu þar sem hún
tiplaði niður brekkuna fyrir framan kaup-
félagið og skaust léttstíg upp tröppumar og
hvarf inn í búðina. Við vorum hugsi stutta
stund en þá sagði Pétur pakk einmitt það
sem við vorum flest að hugsa:
- Hún er létt á sér kerlingin - enda
léttbyggð!
Pétur Pétursson eða Pétur pakk eins og
hann var venjulega nefndur var pakkhús-
stjóri kaupfélagsins, miðaldra maður með
mikið svart hár og fíngert yfirvararskegg,
ávallt klæddur jakkafötum þótt svo það væri
ákaflega óþægilegt vegna þess að vinnan
hans var ekki alltaf svo hreinleg. Pétur var
snyrtimenni mikið og gætti þess vandlega
að óhreinka ekki fötin sín og stöku sinnum
fór hann í samfesting, en úr jakkanum fór
hann aldrei heldur tróð sér í samfestinginn
utan yfir jakkann og stóð svo gjarnan kóf-
sveittur að verkinu og átti það til að hamast
meira en aðrir, sérstaklega ef það var erfitt
og einhverjir horfðu á.
Pétur í pakkhúsinu var af gamalgrónum
ættum t Lundavogi og nágrannasveitunum.
Hann hafði starfað í pakkhúsinu ffá ungl-
ingsárunum. Staður hans á þessu annríkis-
svæði, höfninni og næsta nágrenni, var í dyr-
um pakkhússins á hellunni ofan við brattar
tröppurnar. Þama hafði hann góða yfirsýn
yfir það sem var að gerast, sá vel niður á
bryggjuna og ef rnenn vildu ræða við hann
þá stóðu þeir fyrir neðan tröppurnar og litu
upp til hans en færðu sig stðan upp tröpp-
urnar ef tilefiii gafet til.
- Mér er það minnisstætt þegar Begga
kom í plássið, sagði Axel sonur Gunnars
gjaldkera okkur eitt sinn. Ég hef þá verið á
áttunda árinu og Jói, sem var yngri sonur
þeirra Hallbergs og Maríu, ekki nema fimm
ára. Ég kom heim til þeirra og bankaði á úti-
dyrnar eins og ég var vanur. Þetta var vor-
morgun í góðu veðri. Þegar hurðin laukst
upp birtist mér þessi fúrðulega kona. Hún
var rétt á hæð við mig og ég hef nú aldrei
hávaxinn verið en andlit hennar var gamalt.
Hún var þá orðin aiveg eins í útliti og hún
var alla tíð síðan til síns dánardægurs. And-
litið var hmkkótt og innfallið því hún var
orðin tannlaus og ekki hafði þótt ástæða til
þess að hún fengi gervitennur. Mér brá
verulega og varð hálfsmeykur en hún
spurði mig hvað ég vildi. Ég spurði eftir Jóa
og þá snéri hún inn aftur að sækja hann og
baksvipurinn á henni var alveg óborganleg-
ur. Ég hafði aldrei séð svona hjólbeinótta
manneskju nema ef vera skyldi Maríu ljós-
móður. Það var eins og fæturnir, sem stóðu
niður undan pilsfaldinum, kæmu úr sitt-
hvorri áítinni.
- Ég get varla sagt að ég hafi nokkum-
tíma kynnst henni neitt að ráði, hélt Axel
áfram. Hún var alla tið afskiptalaus gagnvart
umhverfinu, sinnti sínum störfúm svo vel
sem hún gat og var á þeytingi allan daginn
langt ffam á kvöld nema svosem klukku-
stund um miðjan daginn, þegar hún lagði
sig og sofnaði í litlu kytmnni sinni t kjallara
hússins. Hún kynntist lítið fólkinu í plássinu
og hún tók aldrei þátt t bæjarslúðrinu og
lagði ekki illt til nokkurs manns. Ef hún gat
ekki sagt éitthvað gott um fólk þá þagði
hún.
Það mátti segja að Begga tæki við heimil-
inu fljótlega eftir að hún kom. Umdæmið
sem María ljósmóðir þjónaði var stórt og illt
yfirferðar og allar ferðir tafsamar og erfiðar
því y'fir stór vötn var að fara og einhver varð
að vera heima að gæta bús og barna. Svo var
það líka hitt að Martu var ekki gefinn neinn
sérstakur húsmóðurhæfileiki. Það var nokk-
uð augljóst að hún hafði takmarkaðan áhuga
fyrir heimilisstörfúm svo ekki sé meira sagt.
34 VIKAN
En hún var mikil dugnaðarkona og gerði
það sem henni bar að gera en þótti ágætt að
hafa Bcggu litlu til þess að annast matar-
gerð, þjónustu og þrif. Þetta allt gerði Begga
með mestu ágætum svo heimilið var hreint
og fágað svo sem það hafði reyndar líka
verið þegar María sá um það eln.
En hvemig stóð á því að Begga kom til
Haiibergs og Maríu?
Jú, hún var arfúr eftir foreldra Hallbergs.
Hann var bóndasonur vestan af Ströndum
og þar hafði Begga verið frá bamæsku hjá
foreldrum hans, sem tóku hana að sér þá
smábam, en foreldrar hennar vom bláfátæk
með barnahóp. Foreldrar Hallbergs vom
gildir bændur. Þau áttu sjö böm en hvemig
sem á því stóð hafði alltaf verið um það
talað að Begga myndi flytja til Hallbergs
þegar þar að kæmi. Sjálfeagt var það vegna
þess að hann virtist alla tíð vera í mestu
uppáhaidi hjá henni af börnunum. Þegar
foreidrar Hallbergs vom bæði fallin frá var
ekki hikað vlð að senda hana til hans og
Begga lét sér það vel líka.
Hcimili Hallbergs var um margt nokkuð
sérstætt. Hann komst mjög vel af þar sem
hann hafði fasta vlnnu við kennsluna allt
árið og þar að auki mikla vinnú við smíðar.
Honum féll helst aldrei verk úr hendi. Svo
bættust Ijósmóðurlaun Maríu við hans og
heimilíð var ekki stórt, aðeins drengimir
tveir, Begga og þau hjónin. Samt ríkti þar al-
veg óvenjulega mikiil sparnaður á öllum
sviðum. Matur var svo strangt skammtaður
að drengimir vom sísoltnir.
Sveinn smiður, sem hafði unnið mikið við
smíðar með Hallbimi í gegnum árin, hafði
tiltæka skýringu á þessari fádæma sparsemi
Hallbergs. Þegar Hallbergur var ungur mað-
ur við kennaranám og stðar bæði smíðanám
og söngnám erlendis hafði hann orðið að
kosta sig sjálfúr að öllu leyti. Þótt svo að for-
eldrar hans kæmust mjög vel af og byggju
rausnarbúi lögðu þau þó ekkert til náms
hans ffemur en hinna bamanna. Heimili
þeirra var stórt og þurfti á öllu sínu að halda
og bömin urðu sjálf að kosta þá menntun
sem hugur þeirra stóð til. Þá varð Hallberg-
ur að horfa í hvern eyri sem hann aflaði og
þetta hafði svo fylgt honum æ stðan.
Begga litia fékk aldrei nein laun hjá Hali-
bergi öll árin stn þar.
— Hafðirðu þá aldrei neina peninga
handa á miili? spurðl ég Beggu litlu eitt sinn
þcgar við sátum á stórri steinhellu sem var
í garðinum heima hjá þeim. Hún var þá
orðin svo sjóndöpur að hún rétt greindi
mun dags og nætur.
- Jú, ég átti oftast einhverja smáaura. Ég
vann mér stundum fyrir dálitlum pening-
um. Oft gætti ég bama, það kom fyrir að ég
fór í flsk og svo tók ég einstaka sinnum
þvotta og hrelngemingar. Þetta fékk ég
ævinlega borgað, kannski ekki mikið en þó
alltaf eitthvað.
- Safnaðirðu þessum peningum?
- Nei, ég keypti bækur fyrir þá. Það var
ekki um annað að ræða heldur en nota þá
strax. Það var ekki að vita hvað hefði orðið
um þá ef hann Halibergur hefði vitað af
þeim lausum hjá mér.
- Hefði hann tekið þá af þér?
- Kannski ekki, en það reyndi aldrei á
það.
- En hvers vegna keyptirðu bækur?
- Til að lesa þær, drengur, hvað annað
heldurðu?
- Og lastu þær?
- Ég ætlaði að lesa þær þegar ég hefði
tíma, þegar ég væri orðin gömul.
- Og lastu þær?
- Nei, þá var sjónin farin.
- En þú átt hækumar ennþá.
- Já, og læt þær aldrei frá mér. Það má
kannski spyrja hvað blindum skat bók, en
þetta eru minar bækur og svo er lesið úr
þeim fyrir mig, þú sjálfúr til dæmis og hann
Arnar og stundum hann Guðmundur hérna
í Móti þegar hann færir mér flatbrauð með
hangikjöti.
- Hvar fékkstu bækumar?
- Auðvitað hjá honum Jens skóara, hvar
hefði ég svosem átt að fá þær annars staðar.
Jens skóari bjó í Herpi en það var mjög
lítið hús sem hann hafði holað niður á smá-
skika milli tveggja lóða. Menn höfðu strax
geflð húsinu nafnið Herpi vegna þess
hversu mjög herpti að því með pláss og
hússins hans Hallbergs. Hún hafði safnað
þessum bókum í gegnum árin til þess að
lesa þær þegar hún hefði tíma. En það var
bara aldrei tími fyrr en hún hætti að sjá til
að lesa.
Hennar veraldlega góss fyrir utan bæk-
urnar var ekki annað en dúnsæng og svæfill
sem hún hafði í farangri sínum að vestan.
Fatnað áttí hún rétt til skiptanna svo hún
gæti þvegið af sér. Daglega klæddist hún
dökkum hálfeíðum kjól með stóra svuntu
með vasa sem hún geymdi lyklana sína í og
í þunnri slitinni golftreyju þegar hún fór í
búðina en kápu átti hún ekki lengi vel og
reyndar ekki fyrr en Sveina á Hamri, kona
Gunnars gjaldkera í kaupfélaginu, gaf henni
kápu til að klæðast t þegar hún þurfl eitt-
hvað út fyrir.
- Þetta var gömul kápa af henni mömmu
heitinni, sagði Sveina. Eg tók hana alla upp
og minnkaði einhver ósköp og þó var hún
mamma sáluga ekki hávaxin kona. En kápan
för ekki illa á henni Beggu litlu eftir lagfær-
inguna.
lært skóviðgerðir austur á Núpsfirði. Hann
var ekki vel Minn til erfiðisvlnnu vegna
bæklunar, hann var með klumbufót og hafði
Jens komst sæmilega vel af og ekki síst eftir
að hann fór að selja bæði nýjar og gamlar
bækur,
Og þama stóðu þessir þrír kassar af bók-
um til lítils gagns. Þetta var afrakstur ævi-
starfe þessarar smávöxnu konu sem hafði
unnið hörðum höndum allt sitt líf. Hvað
myndi svo verða um þessar bækur þegar
hún félli frá? Það voru áreiðanlega ekki
margir sem veltu vöngum yfir því, þetta var
ekki sá auður að máli sklpti.
- Hver á svo að fá bækumar, Begga?
spurði ég.
- Hver ætli svosem vilji þær! Vilja nokkr-
ir bækur nú til dags? Það eru allir að horfa á
sjónvarpið!
- Eitthvað verður nú að gera við þær.
- Mér þætti ekki verra að telpumar hans
Arnars fengju þær, sagði hún. Ævintýrin skc
helst í bókunum og það er ekki alitaf svo
miklð umleikis hjá kvenfólkinu þó það fari
sjálfeagt batnandi. Bækurnar eiga alténd
sinn eigin heim.
- Fórstu ekki að lesa bækurnar þegar þú
fannst að sjónin fór að dofha?
- Það var ekki tími þá, sagði hún heldur
önugiega. Heimilið þurfti síns með.
- En kvöldin?
Hún svaraði þessu ekki. Það var svo aug-
ljóst að kvöldin væm til svefhs og hvíldar.
Þrír pappakassar fúlllr af bókum stóðu á
gólfinu í herbergiskytrunni hennar í kjallara
var ævinlega snyrtilega klædd og
hrein og rytjulegt hárið vel greitt í eina
mjóa og rýra fléttu. Hendur hennar vom
krepptar, bakið bogið og hún var mjög hjól-
beinótt eins og María. í snjó og krapa notaði
hún gamla gúmmískó af strákunum, slitna
og götótta; hún átti ekki vaðstígvél, en inni-
skó úr skinni fyrir þurrt veður.
Eitt sinn spurði ég Amar í Mörk um kynni
hans af Beggu litlu. Arnar kom á sínum tíma
frá Reykjavík að Firði til Steindórs og
Amalíu. Það hafði verið eitthvert reiðileysi á
honum og hann átti að vera í Firði árlangt,
en það fór svo að hann staðfestist þar frá
fimmtán ára aldri uns hann fór að vinna fyrir
sér á Lundavogi, rétt undir tvítugu. Ilann
bjó fyrstu árin í verbúðinni en flutti svo í
herbergi hjá Gunnari og Sveinu og síðar
kvæntist hann Jóhönnu dóttur þeirra og
byggði hús við hliðina á tengdaforeldmn-
um. Þetta hús nefndi hann Mörk og það
varð réttnefiii því þau hjónin vom ákaflega
samtaka í að rækta garðinn sinn og þar varð
með tímanum mikill trjá- og blómagróður.
Amar stundaði sjómennskuna af Hfi og sál
og átti um árabil trillu en keypti síðar stærri
bát og rak ábatasama útgerð.
- Hún var einmana sál, anga kerlingin,
sagði hann. Ég kynntist henni aldrei mikið.
Það var ekki hægt. Hún hleypti engum að
sér og reyndi ffemur en hitt að láta svo sem
hún væri ekki almennileg, væri jafnvel van-
gefin. Én það var nú síður en svo að hún
væri það og hana langaði þessi ósköp að vita
meira en það var bara enginn tími til þess.
Hún var alltaf að allan daginn frá morgni
langt fram á kvöld. Hann Eltas var henni
ákaflega erfiður. Hann var svoddan aumingi
og hún svona skelfing smávaxin. Þegar hann
var verstur var hann rétt eins og bleyjubam,
anga karlinn.
- Var farið illa með hana hjá Hallbergi?
- Nei, það held ég alls ekki. Hún vildi
þetta sjálf, viidi gera allt sjálf. Allir á heimil-
inu treystu á hana og þannig held ég að hún
hafl viljað hafa það. Ég man að Björg í Móti
kallaði hana alltaf fáráð en hún þekkti Beggu
ekki svo vel. Hún var oft svöng. Það sagði
hún mér sjálf. Hallbergur skammtaði naumt
VIKAN 35