Vikan - 10.11.1988, Síða 44

þessar væntingar hrikalegar
ógnanir á sjálfsvirðingu þeirra.
Frekar vilja þeir gagnrýna sitt
eigið útlit og draga úr félags-
legum athofnum en að láta
setja sig úr jafnvægi opinber-
lega.
Að taka
enga áhættu
Fólki sem hefur litlar vænt-
ingar, sem hættir ekki á neitt,
koma kannski góðar fréttir á
óvart, en það verður aldrei
hissa á því að eitthvað mis-
heppnist eða að verða von-
svikið. Það reiknar með því. í
þessu tilfelli sjálfsgagnrýni er
stjórnunarárátta til umræðu.
Fólk sem gerir lítið úr sjálfu
sér leyfir ekki kringumstæðun-
um — eða öðru fólki — að gera
það fyrir sig.
Það er augljóst, að sjálfs-
gagnrýni getur einnig verið
kænskubragð til að hindra
árásir frá öðrum. Fólk sem læt-
ur líta svo út að það sé óör-
uggt, skelkað eða ráði tæplega
við hlutina, hindrar yfirleitt
aðra í að gagnrýna sig. Þegar
allt kemur til alls, yrði maður
að vera harðbrjósta til að geta
fengið af sér að ráðast að ein-
staklingi sem er í svona miklu
rusli!
Vegna þess að litið er á lítil-
læti sem dyggð í okkar sið-
menningu, þá getur það verið
að kalla vandræðin yfir sig að
virðast ekki nægilega lítillátur.
Hugsið ykkur móður sem til-
kynnir hópi fúllorðins fólks að
hún sé gott foreldri og að
börnin hennar spjari sig vel. Ef
aðrir foreldrar eru viðstaddir
sem ekki gengur eins vel með
sín börn, er ólíklegt að þeir
reyni að læra af henni, en gætu
reynt að grafa undan henni
með athugasemdum á borð
við: „Bíddu bara þangað til
Sjálfsgagnrýnand-
inn dæmir allar
gjörðir sínar
þannig að þær
standast ekki þær
kröfur sem hann
gerði og setur
þannig markið fyrir
sjálfan sig.
krakkinn verður unglingur -
þá áttu aldeilis eftir að fá áfall“
eða „Þetta hélt ég líka, þangað
til ég komst að hinu sanna.“
Fólki sem tekur enga áhættu
finnst gjarnan að árásir á það
eigi rétt á sér. Það þarf að skilja
að það sem á bak við árásirnar
býr er kappgirni og afbrýði-
semi — og að maður þarf ekki
að taka þeim á hjálparvana hátt
heldur getur barist á móti.
Auðmýkt og
yfirlæti
Þegar einstaklingur viður-
kennir að hafa brotið af sér
með því að segja „Ég hafði
rangt fyrir mér“ eða „Ég var
eigingjarn og andstyggilegur,"
gæti hann verið að gera iðrun
og yfirbót á hefðbundinn hátt.
Hann er líka að sýna öðrum að
hann viti hvar velsæmismörkin
liggi; með þessu krýnir hann
sjálfan sig riddara réttlætisins.
Lítum nú á hvað fleira gæti
tengst þessu. Með því að
viðurkenna sekt sína, setur
fólk oft fordæmi sem býður
öðrum að viðurkenna sinn eig-
in þátt í deilunni. í mörgum
tilfellum verður það að viður-
kenna eigin sekt til að fá
aðra til að viðurkenna sína.
Bein afleiðing af því er að sekt-
inni er dreift, og maður kemst
upp á siðfræðilegan stall fyrir
að hafa orðið fyrstur til að
segja, ,Já, það var mér að
kenna."
Það getur verið annar ágóði
í að viðurkenna sekt sína. í
sumum tilfellum getur það
bent til háþróaðrar siðferðis-
vitundar þess sem það gerir.
Fólk sem dæmir sjálft sig
vægðarlaust þegar því verður
eitthvað smávægilegt á er að
segja að það vilji vera óaðflnn-
anlegt, að það slaki aldrei á sið-
ferðiskröfunum. í þeirra hönd-
um verður sjálfsgagnrýni að-
ferð til að safna mórölskum
prikum.
Sjálfsgagnrýni getur einnig
verið bragð til að koma manns
Til að sjálfsgagnrýnanda takist aö Ijúka
við verk, verður hann hreinlega að
þvinga sjálfan slg til að halda kyrru fyrir
þar til verkinu er lokið.
eigin yfirburðum almennt á
framfæri. Lítum á gagnrýnand-
ann sem sjaldan getur hælt
kvikmynd, bók eða leikriti.
Þvílíkur ofurgagnrýnandi er að
segja að hann geri svo merki-
legar og háleitar kröfur að
hann geri sig ánægðan með
fátt. Á svipaðan hátt staðfestir
fólk að það geri háar kröfúr til
frammistöðu með því að vera
ævinlega að gagnrýna eigin
frammistöðu sem er eitthvað
minna en fúllkomin. Sjálfs-
gagnrýni þeirra, harkaleg og
stöðug, segir að þeir séu hafnir
yflr mistök og að ófullkomin
hegðun þeirra sé ekki endur-
speglun á þeirra sanna innri
manni.
Yfirlýsingar
til annarra
Sjálfsgagnrýni getur einnig
verið yfirlýsing til annars fólks
um að gera engar kröfúr. Ungl-
ingurinn sem hamrar á ábyrgð-
arleysi sínu er eitt dæmi. Með
því að lýsa því yfir að hann sé
ábyrgðarlaus, segir hann fólki
að það ætti ekki að búast við
neinu af honum. Hann er að
segja, með öðrum orðum,
„Ekki búast við of miklu af
mér, vegna þess að ég er með
staurfót."
Fólk tekur stundum upp
staurfótarbragðið á barnsaldri
frá foreldrum sínum sem nota
það sem skuldbindingu. Sem
fúllorðið fólk notar það þetta
bragð til að jafna metin og
ráðskast með aðra. Það er ekki
óalgengt að sjá vini eða fjöl-
skyldumeðlimi keppast við að
vera sá í hópnum sem á mest
bágt.
Enn önnur tegund sjálfs-
gagnrýni hefur það að mark-
miði sínu að reyna að vekja
samúð. Með því að vera of
óvægið við sjálft sig, býður
fólk sem er einmana og finnst
enginn elska það vinum sínum
og kunningjum að fullvissa sig
um að það sé einhvers virði.
Þessir vinir taka oft þátt í vol-
æðinu, niðurdregnir vegna
þess sem þeim er sagt og leiðir
yfir því að geta ekkert gert í
málinu annað en að segja
nokkur huggunarrík orð. Það
má kannski segja að þessi teg-
und sjálfsgagnrýnenda fái oft
það sem þeir óska eftir. Þeir sjá
líka annan kost við þetta — þeir
komast hjá samanburði sem
yrði þeim í óhag milli þeirra
eigin óhamingju og hamingju-
ríkari stöðu vina sinna.
Sjálfsgagnrýnendur í samúð-
arleit eiga til að vera vinum
sínum erfiðir. f fyrsta lagi vilja
þessir sjálfsgagnrýnendur ekki
að samúðin hætti. Meðan vin-
irnir halda áffam að sinna
þeim þurfa þeir ekki að gera
neitt í því að breyta stöðunni.
En eftir vissan tíma hafa vin-
irnir tilhneigingu til að þreyt-
ast á stöðugu flóði sjálfsvan-
þóknunar. Þeir láta sig þá oft
hverfa, og hinn einmana, sam-
úðarleitandi sjálfsgagnrýnandi
verður enn meira einmana,
þarf enn meira á samúð að
halda, verður enn sjálfsgagn-
rýnni, leitandi að nýjum sam-
úðarfullum hlustendum. Það
er vítahringur sem aðeins er
hægt að rjúfa ef sjálfsgagnrýn-
andinn kemst yfir eigingjarna
óhamingju sína og lærir að tala
við fólk um eitthvað annað en
vandamál sín.
44 VIKAN 25.TBL. 1988