Vikan - 10.11.1988, Síða 45

Sjálfsgagnrýnandinn
er hvort tveggja i
.^senn gagnrýnandi
~""-0 og fórnarlamb.
Huggun vina getur róað
fórnarlambið en aðeins
æst upp gagnrýnandann.
Dulinn tilgangur
Sumar tegundir sjálfsgagn-
rýni eru ekki beiðni um við-
brögð heldur leið til að tjá til-
finningar sem erfitt er að láta í
ljós á beinskeyttari hátt. Hugs-
um okkur að eiginkona hafl
verið að matreiða sérstaka
máltíð klukkutímum saman.
Eiginmaðurinn kemur seint
heim, snæðir þögull, en segir
þó að öndin sé þurr, sé
kannski of mikið steikt. Konan
segir reiðilega að hún sé
ömurleg eldabuska, að hún
geti greinilega aldrei gert neitt
rétt. Eftir að hafa fleygt hinni
þurru önd í ruslafötuna, með
fatinu og öllu saman, hleypur
hún út úr herberginu. Konan
er að því er virðist að gera lítið
úr sjálffi sér, en óbeint lætur
hún eiginmann sinn vita að
hann hafl sært hana og reynir
að fá hann til að engjast.
Heiftúðugir sjálfsgagnrýn-
endur gera sér ekki alltaf grein
fyrir heift sinni. Ef vin-
kona konunnar hefði sagt að
hún hefði líka orðið reið, gæti
konan hafa svarað, „En ég var
ekki reið. Ég var bara sár og
gröm.“ En hefði vinkonan sagt,
„Það var óréttlátt af manni þín-
um að segja þetta og nóg til
þess að reita þig til reiði,“
hefði sú athugasemd réttlætt
reiðina og gert konunni kleift
að viðurkenna hana.
Heiftúðugir sjálfsgagnrýn-
endur veigra sér við að tala
sínu eigin máli. Þeim flnnst
það sjálfselskt og rangt að setja
sín hugðarefhi framar annarra.
í stað þess kjósa þeir að fela
heift sína með því að snúa
henni gegn sjálfum sér, og
leggja til atlögu gegnum sjáifs-
gagnrýnina.
Önnur not sjálfsgagnrýni
eru þau að fullvissa aðra um að
maður sé skyldurækið og kær-
leiksríkt barn. Þessi tegund
sjálfsgagnrýni virðist fúrðuleg
en rætur hennar eru óhugnan-
legar. Barn sem vex upp undir
svipu sterkrar gagnrýni firá for-
eldrum fer oft að trúa því að
það haldi fjölskyldustöðu sinni
aðeins gegn því að samþykkja
gagnrýni foreldra sinna. Út-
koman verður sjálfsgagnrýni.
Þegar þessi aðili fullorðnast er
líklegt að hann haldi áfram að
skammast út í sjálfan sig til
þess að halda sinni tilflnninga-
legu stöðu við hlið foreldra
sinna, sérstaklega ef hann á
ekki fjölskyldu sjálfur.
Skiljanlega stangast tilfinn-
ingar þessa fúllorðna fólks til
foreldra sinna oft harkalega á.
Því finnst sér hafa verið gert
rangt til með þeirri harkalegu
meðferð sem það fékk, en það
er ófært um að storka foreldra-
valdinu og koma sjálfu sér á
sjálfstæða braut. Meðan þetta
fólk trúir því að það eigi ekki
heima neins staðar annars
staðar, mun það halda áfram
að ávíta sjálft sig, þrátt fyrir hin
umtalsverðu óþægindi sem oft
fýlgja Htilsvirðandi ummælum
þeirra.
Að rjúfa mynstrið
Konan sem stöðugt sagði
eiginmanni sínum og vinum
að hún væri heimsk og Iéleg
móðir sýnir samblöndu ýmissa
hvata sem liggja að baki sjálfs-
gagnrýni. Þegar konan sem var
kennari, gagnrýndi sjálfa sig,
hugguðu maður hennar og
vinir hana stöðugt — en árang-
urslaust. Það sem þeir skildu
ekki var ástæðan fyrir sjálfs-
fordæmingu hennar. Hugganir
þeirra veittu henni þá samúð
sem hún var að leita að, og
gáfu henni þannig leyfi til frek-
ari sjálfsgagnrýni, en þær mót-
mæltu henni einnig og ögruðu
henni þannig til að verja stað-
hæfmgar sínar um að vera
heimsk og óhæf. Maður henn-
ar og vinir hefðu átt að sleppa
huggununum og segja á hlut-
lausan hátt, „Þú virðist frekar
hörð við sjálfa þig.“ Slík yfirlýs-
ing hefði sagt konunni
að fólkið skildi að
hún væri gröm og
óhamingjusöm —
án þess að gefa
sjálfsgagnrýni hennar byr
undir báða vængi.
Uppsprettur sjálfsgagnrýni
hennar voru fleiri. Konan átti
kappgjarna og stjórnsama
móður sem gagnrýndi hana
fýrir hvernig hún ól börnin sín
upp. Með því að vera sífellt að
lýsa yfir göllum sínum, var
konan í rauninni að samsinna
móður sinni, eins og til þess að
hindra ffekari gagnrýni og
koma í veg fyrir árekstra sem
gætu hafa stofnað samskiptum
þeirra í voða.
Það er hægt að afvopna
gagnrýnendur á hátt sem ekki
er svona sjálfseyðileggjandi.
Konan hefði til dæmis getað
sagt: „Mamma, þetta hljómar
eins og þér finnist það vera
þitt starf að segja mér hvernig
ég á að ala börnin mín upp.“
Eða hún hefði getað notað
þverstæðukennda ögrun á
borð við: „Mamma, ég geri
mér grein fyrir því að ég er
ekki fullkomin, en kannski get
ég lært að ala börnin mín eins
vel upp og þú vilt að ég geri, ef
þú heldur áfram að gagnrýna
mig.“ Það er ekki víst að móð-
urinni hefði líkað slíkt svar,
en henni hefði örugglega þótt
erfitt að hreyfa andmælum við
því.
Þessi kona hafði ákveðið að
betra væri að fá samúð vegna
þess að hún væri of hörð við
sjálfa sig en að sitja undir árás-
um ffá móður sinni fyrir að
sýna sjálfstraust. Hún fann þó
til mikils sársauka, því eins og
flestir sjálfsgagnrýnendur sá
hún ekki að þessi harkalega
meðferð var af hennar eigin
völdum.
Sjálfsgagnrý’nið fólk upplifir
fordæmingu, niðurlægingu og
auðmýkingu eins og upp-
spretta þeirra sé annars staðar.
Ef við ímyndum okkur þá kvöl
sem óhófleg sjálfsgagnrýni
leiðir af sér — því engum finnst
gaman að trúa því að hann eða
hún sé vanhæf, óelskuð, ljót
eða ábyrgðarlaus — þá er engin
fúrða að sjálfsgagnrýnendur
séu oft ófærir um að rekja sárs-
auka sinn til síns eigin vals og
sinna eigin gerða. En að geta
það ekki setur þá í lélega að-
stöðu til að gaumgæfa þessar
gjörðir og valkosti.
Fólk þarf að sjá sjálft að það
fordæmir sig ekki aðeins vegna
þess að það trúir því að það sé
heimskt eða vanhæft, heldur
ávallt til að fá einhverju
ffamgengt: til að beita sjálft sig
þrýstingi til að taka sig á, til að
öðlast samúð, til að komast
undan ábyrgð, eða af einhverri
annarri ástæðu sem rædd hef-
ur verið hér á undan. Að skilja
ástæðurnar fýrir sjálfsgagnrýni
sinni er fyrsta skreflð í átt til
þess að breyta þessum ástæð-
um og rjúfa mynstrið.
Hinar ýmsu smiðjur sál-
greininga leggja allar eitthvað
af mörkum til að fá betri skiln-
ing á þeim hvötum sem liggja
að baki sjálfsgagnrýni.
En engin ein kenning gefur
viðhlítandi skýringar á hinu
breiða sviði kænskubragða
sjálfsgagnrýnandans. Þess
vegna er nauðsynlegt að beita
raunsærri aðferð, sem velur
það besta úr öllum smiðjum,
til þess að skilja þetta fólk. Það
þarf að koma öðru vísi fram
við fólk sem notar sjálfsgagn-
rýni til að vekja samúð en þá
sem nota hana til að láta reiði
sína í ljós. Báðir þessir hópar
gætu þurft á öðru vísi ráðgjöf
að halda en þeir sem gera lítið
úr sjálfúm sér til að afstýra
frekari árásum. Að lokum get-
ur sumt fólk verið óþarflega
sjálfsgagnrýnið vegna alls kon-
ar samsetninga af þeim ástæð-
um sem við höfum rætt, og
vandi þeirra þannig verið
flóknari.
Þó þarf sjálfsgagnrýnandinn
í öllum tilvikum á því að halda
að skilja að það er hann sem er
að gagnrýna. Þegar það rennur
upp fýrir þeim að þeir eru að
bregðast við skiljanlegum
ástæðum og hafa stjórn á
þessu, að þeir eiga sök á sinni
eigin óhamingju, flnna sjálfs-
gagnrýnendur hugsanlega leið
til að þakka niður í hinni harka-
legu gagnrýnisrödd innra með
sér.
Með því að vera of harður
við sjálfan sig fá sjálfs-
gagnrýnendur, sem
finnst enginn hugsa vel
til sín, vini sína til að
fullvissa þá um að þeir
séu ágætir.
25. tbl. 1988 VIKAN 45