Vikan - 29.08.2000, Blaðsíða 17

sínar að rekja til sálfræðilegra,
umhverfislegra og líffræðilegra
þátta. Tilhneiging margra
kvenna til þunglyndis getur þess
vegna stafað af erfðafræðilegum
þáttum, átökum og erfiðleikum
í umhverfinu eða samblandi af
þessu öllu. Fyrir tilstuðlan PET
heilaskannans hefur komið í ljós
að sálfræðileg fyrirbrigði eins og
reiði og sorg eiga sér líffræðileg-
ar undirstöður. Með Pet-skann-
anum getum við séð með eigin
augum hvernig ákveðnar heila-
frumur örvast þegar þessar til-
finningar eiga sér stað.
Það hefur einnig komið í ljós
að sumir umhverfislegir þættir,
t.d. stress, árstíðabreytingar og
félagsleg staða geta framkallað
öðruvísi lífeðlisfræðileg viðbrögð
hjá konum en körlum.
Birta og melatónín
Þótt hormónin estrógen og
kortisól séu afar mikilvæg horm-
ón og geti haft mikið að segja um
þunglyndi kvenna eru þau ekki
einu hormónin sem skipta máli.
Streita er heldur ekki eini um-
hverfisþátturinn sem orsakar
frekar þunglyndi hjá konum en
körlum. Nýleg rannsókn bendir
til þess að konur sýni meiri líf-
fræðilega svörun við breytingum
á birtu en karlmenn. Arstíða-
bundið þunglyndi er þekkt fyr-
irbrigði og er stundum kallað
skammdegisþunglyndi, þótt það
geti skotið upp kollinum á sumr-
staðsett í undirstúku heilans) tel-
ur að það sé nótt. Þegar degi tek-
ur að halla og birtan er á undan-
haldi fer melatónínframleiðslan í
gang. Melatónínmagnið fer svo
að minnka á morgnana. Því hef-
ur sú spurning vaknað hvort auk-
ið melatónín yfir vetrartímann
valdi þunglyndi hjá sumum ein-
staklingum en í rannsóknum hef-
ur komið fram að konur séu við-
kvæmari fyrir birtubreytingum
en karlar.
Meðferð við árstíðabundnu
þunglyndi hefur einkum byggst á
ljósameðferð og hefur það gefið
nokkuð góða raun.
Félagsleg staða og
serótónín
Ef líkami kvenna er sérlega
viðkvæmur fyrir umhverfisbreyt-
ingum þá má hugsanlega finna
skýringuna í því kerfi sem stjórn-
ar boðefninu serótóníni.
Serótónín stillir líka framleiðslu
bæði kortisóls og serótóníns. Allt
bendir til þess að truflanir í
serótónínframleiðslu auki líkur á
þunglyndi og kvíðatruflunum en
kvíði er einnig algengari hjá kon-
um en körlum.
Nýlegar rannsóknir sem gerð-
ar voru á bæði mönnum og dýr-
um hafa varpað ljósi á ýmislegt
sem viðvíkur þessum málum en
einna athyglisverðast er að það
virtist vera samband á milli
serótónínkerfis dýranna og líf-
fræðilegs sem og félagslegs um-
minna magn af serótóníni en
karlar og það eykur mjög líklega
tilhneigingu þeirra til þunglynd-
is, sérstaklega þegar streita er
með í spilinu eða yfir vetrartím-
ann.
Fyrirtíðaspenna læknuð
með þunglyndislyfjumP
Flestallar konur upplifa stöku
sinnum fyrirtíðaspennu (PMS).
Þetta ástand einkennist af maga-
verkjum, pirringi og þreytu. Fyr-
ir sumar konur er þetta ástand
mjög slæmt og talið er að um 3-5
% allra kvenna þjáist af mikilli
streitu, reiði, spennu og skap-
truflunum vegna þessa í hverj-
um mánuði. Fyrir þessar konur
hafa hin ýmsu ráð við fyrirtíða-
spennu brugðist, svo sem að taka
inn vítamín, verkjalyf, estrógen
og prógesterón eða neyta sér-
staks mataræðis.
Það er ekki vitað með vissu
hvað orsakar þetta ástand en vís-
indamenn hafa komist að því að
ákveðinn flokkur þunglyndis-
lyfja getur slegið verulega á ein-
kenni fyrirtíðaspennu. Það er
mikil framför frá fyrri „lausnum“
eins og að fjarlægja eggjastokk-
ana. Það sem er einnig mjög mik-
ilvægt er að þar sem þessi lyf
hjálpa þá undirstrikar það að fyr-
irtíðaspenna á rætur sínar að
rekja til lífefnafræðilegra orsaka.
Fyrirtíðaspenna er ekki, eins og
svo margir hafa reynt að telja
konum trú um, eitthvað sem þær
komið í ljós að konur sem þjást
af fyrirtíðaspennu hafa óstjórn-
lega löngun í kolvetnaríka fæðu
en það er einmitt einkenni þeirra
sem hafa ekki eðlilegt magn af
serótóníni í líkamanum.
Kynjamunur
Ef samhengi er á milli
serótónínframleiðslu og um-
hverfis manneskjunnar og ef
boðefnið er í mismiklum mæli hjá
kynjunum, þá getur það hugsan-
lega skýrt fleira en muninn á
þunglyndi kynjanna. Það gæti
einnig skýrt fleiri geðsjúkdóma.
Til dæmis er þunglyndi og kvíði
algengari hjá konum en körlum,
en alkóhólismi og mikil árásar-
hneigð er mun algengari á með-
al karla. Rétt eins og lítið magn
serótóníns hjá konum virðist
tengjast þunglyndi þá virðist lít-
ið magn sama boðefnis hafa áhrif
á alkóhólisma og árásarhneigð,
sérstaklega hjá körlum.
Þessi kynjamunur á afleiðing-
um serótónínmagns bendir til
þess að konur bregðist við streitu
með geðtruflunum sem koma
fram sem bæling í hegðun en
karlar bregðist frekar við streitu
með því að missa stjórn á hegð-
un sinni. Til þess að auka enn
frekar á þennan kynjamun þá
eiga óskrifaðar reglur þjóðfélags-
ins sinn þátt í þessum mismuni
kynjanna. Konum er kennt að
fást við streitu með því að bæla
niður tilfinningar sínar sem get-
in líka. Talið er að hormónið hverfis þeirra. Félagsleg staða ímynda sér. Niðurstöður rann- ur svo valdið þunglyndi. Líffræði-
leg og þjóðfélagsleg öfl
virka því oft samhliða.
Baráttunni við þung-
lyndi er enn ekki lokið en
með nýjum og betri geð-
deyfðarlyfjum er talið að
hægt sé að halda sjúk-
dómnum í skefjum í allt
að 80% tilfella. Auk þess
hafa sálgreiningarmeð-
ferðir borið góðan árang-
ur, ýmist einar og sér eða
nlyndarP
melatónín eigi hvað stærstan þátt
í þessari gerð þunglyndis. Ars-
tíðabundið þunglyndi er þrisvar
sinnum líklegra til að hrjá konur
en karla.
Melatónín framleiðist einung-
is í líkamanum í myrkri og þegar
innbyggð líkamsklukkan (sem er
dýrsins innan hópsins virtist hafa
áhrif á magn serótóníns hjá því.
T.d. reyndust apar í „stjórnunar-
stöðu" hafa hærra magn
serótóníns en hinir sem lægra
voru settir í goggunarröð apa-
hópsins sem rannsakaður var.
Konur virðast almennt hafa
sókna hafa leitt í Ijós að flestar
konur sem eiga við fyrirtíða-
spennuvanda að stríða þjást af
serótóníntruflunum. Því hafa lyf
sem auka serótónínmagn hjálp-
að þessum konum mikið en það
eru lyf eins og Zoloft, Paxil og
Prozac (Fontex). Að auki hefur
í bland við lyf. Við eigum þó enn
langt í land með að kveða niður
þunglyndi að fullu, til þess er
sjúkdómurinn allt of algengur.
Aukin fíkniefnaneysla ungs fólks
og upplausn kjarnafjölskyldunn-
ar eru einnig talin eiga sinn þátt
í því hversu algengt þunglyndi er.
Vikan 17