Heima er bezt - 01.01.1956, Side 48

HEIMA __________
bezt BÓKAHILLAN
ÁSMUNDUR GÍSLASON: Við leiðarlok. Rókaforlag Odds
Bjömssooar 1955. Verð kr. 85.00.
Ein af hinum mörgu og efalaust misjöfnu bókum, er á mark-
aðinn komu fyrir síðustu jól, er rituð af Ásmundi prófasti Gísla-
syni, áður á Hálsi í Fnjóskadal, og heitir Við leiðarlok. Þættir úr
sögu ættar minnar. Þessa bók hefi ég verið að lesa undanfarin
kvöld, og þykir mér hún vel þess verð að fara um hana fáeinum
orðum.
Bók þessi er ágrip af ættarskrá og ættarsögu prófastsins sálaða,
þar sem ætt hans er rakin t nokkrum ættlínum jafnvel allt frá
15. öld og niður til höfundarins og ýmissa samtíðar-ættmanna
hans. Er þar dvalizt nokkuð við ýmsa nafnkenndustu ættliði með
aðgengilegum og skilmerkilegum frásögnum af þeim, og leynir
það sér ekki, að höfundurinn hefur átt til margra ágætra manna
að telja eins og margir góðir Islendingar.
Bókin er liðlega rituð og á góðu máli, enda kveður höfundur
formála hennar svo að orði, að „stíll og ritháttur" sr. Ásmundar
sé fyrirmynd, og margt „svo vel sagt, að það minni á ritverk
Bessastaðamanna frá tímum Sveinbjarnar Egilssonar". Einnig er
sagt í formálanum, að sr. Ásmundur hafi verið „frábær ræðu-
skörungur í prestastétt". Þessar einkunnir hins ágæta prófasts
vors munu kunnugum að vísu virðast minna á helzt til feitt „lík-
ræðulof". En nokkuð seint koma þær fram — eða eftir dúk og
disk — þótt ekki þyki mér hlýða að mótmæla þeim, bæði af því
að ég ann sr. Ásmundi allrar réttlátrar sæmdar, og af því að þær
eru settar fram af einum viðurkenndasta bókmenntafræðingi og
sagnameistara, sem nú er uppi á voru landi.
Aftur á móti vil ég leyfa mér að bera það af sr. Ásmundi, að
hann hafi „með nokkrum hætti sett ljós sitt undir mæliker". Því
að ef hann var frábær ræðuskörungur og lagði auk þess „mesta
stund á að inna prestsstörfin vel af hendi og að uppfylla skyldur
sínar í þjóðfélaginu", eins og stendur í formálanum (bls. 12), þá
verður með engri sanngirni um hann sagt, að hann hafi sett ljós
sitt undir mæliker.
Ekki þykir mér ólíklegt, að þessi bók muni ýmsum þykja að-
gengileg heimild í ættvísi og mannfræði — einkum þingeyskri —
eftir þvi sem hún nær til. En þó að bókin sé vel rituð og við-
kunnanlega, þá hafa slæðzt inn í hana þó nokkur mishermi, er
mér þykir þörf á að leiðrétta, vegna þeirra, sem eru líklegir ;il
að nota hana fyrir örugga heimild.
Önákvcemni i formála. Ekki er það rétt, er í formálanum stend-
ur (bls. 10), að Garðar stórkaupmaður Gíslason væri yngstur þeirra
Þverársystkina. Það var sr. Haukur, sem var yngstur þeirra, eins
og í ljós kemur aftar í bókinni. Ekki er það heldur sögulega rétt
(á bls. 9—10) að sr. Ásmundur yrði prestur á Hálsi „um sama leyti“
og Jónas Jónsson frá Hriflu hvarf alfarinn úr héraðinu (þ. e. Þing-
eyjarsýslu). Sr. Ásmundur tók við Hálsi 1904, en Jónas Jónsson
hvarf alfarinn úr Þingeyjarsýslu ekki fyrr en um 1917.
Framœtt sr. Illuga í Múla. Það er engan veginn rétt (á bls. 25),
að sr. Illugi Guðmundsson í Múla (d. um 1590) væri sonur sr.
Guðmundar Bjarnasonar á Grenjaðarstað (d. 1668). Þetta gat ekki
átt sér stað. Um fæðingarár hvorugs þessara presta er kunnugt.
En þó má vel sjá, að séra Guðmundur (sem hér er talinn faðir-
inn), er fæddur um svipað leyti og sr. Ulugi (sem hér er talinn
sonurinn) andaðist í hárri elli! Enda er þetta í fyrsta skipti, er ég
hef séð sr. Illuga þannig feðraðan, þó að óljóst hafi verið um fram-
ætt hans.
Séra fíjarni á Helgastöðum. Sr. Bjarni Jónsson á Helgastöðum
(bls. 29 og bls. 79) var ekki sonur Jóns glókolls Ormssonar á Drafla-
stöðum. Hann mun vissulega hafa verið sonur Jóns Ormssonar lög-
réttumanns á Einarsstöðum, sem átti Þórunni Gísladóttur. Jón á
Draflastöðum og Jón á Einarsstöðum er ætlað að hafi verið bræð-
ur. Báðir voru Ormssynir, báðir frá Draflastöðum, og báðir lög-
réttumenn. Þessir bræður hafa oft verið gerðir að einum og sama
manni í ættartölum. En nú orðið kemur helztu ættfræðingum
saman um, að hér sé um tvo bræður að ræða. Hefur sr. Ásmundur
ekki athugað það, en treyst ættartölum fræðimannanna, afa sinna:
Ásmundar á Þverá og Gísla í Nesi.
Kona Guðmundar Sölvasonar. Guðmundur Sölvason hét einn
af forfeðrum sr. Ásmundar og bjó að Naustum í Eyjafirði snemma
á 18. öld. Á bls. 33 er kona hans nefnd Þórunn Jónsdóttir og ætt
rakin niður til hennar. Hér hefur höfundi góðrar bókar láðzt að
líta í hina mætu heimild, manntalið á íslandi 1703. Samkvæmt
því manntali býr Guðm. Sölvason það ár á Mýrarlóni í Glæsibæj-
arhreppi, og er kona hans þar nefnd Þórunn Ásmundsdóttir, en
dætur þeirra: Guðrún og Herdís, svo að enginn vafi leikur á, að
hér er um sömu hjón að ræða. Herdís varð kona Gísla Sigurðsson-
ar á Gautsstöðum (föður Ásmundar Gíslasonar í Nesi), eins og sr.
Ásmundi er vel kunnugt. Herdís er 12 ára 1703 og hefur því verið
fædd um 1691, en ekki 1676, eins og sr. Ásmundur hyggur.
Konur sr. ólafs á Landamóti. Sr. Ólafur Jónsson, aðstoðarpr. ,i
Landamóti í Kinn (f. um 1666, d. 1705), sem er einn af ættmönn-
um sr. Ásmundar, drukknaði í Fnjóská 13. september 1705, er
hann hafði fengið veitingu fyrir Hálsi í Fnjóskadal. Þessa getur
sr. Ásmundur (bls. 70—71). Telttr hann, að sr. Olafur hafi verið
tvíkvæntur: Fyrri kona hans: Kristín Þorsteinsdóttir frá Grana-
stöðum í Kinn, en seinni konan: Ingibjörg Tómasdóttir frá Bakka
í Svarfaðardal. — Eitthvað er bogið um þessa fyrri konu sr. ólafs,
þó að hún sé eignuð honum í einhverri ættartölu. Sr. Ásmundur
telur, að hún hafi dáið úr bólunni 1707. Nú drukknar sr. Ólaftir
1705, og er víst, að hann var þá kvæntur Ingibjörgu Tómasdóttur.
Hann hlýtur eftir því að hafa skilið við fyrri konu sína, ef hann
hefur nokkurn tíma átt hana. Og ekki telur dr. Páll E. Olason i
fsl. æviskrám sr. Ólafi aðra konu en Ingibjörgu. Sonur sr. Ólafs
og Ingibjargar var Tómas á Landamóti, er var 6 vikna gamall á
Landamóti við manntalið 1703. En af honum er kominn Kálfa-
strandarættin við Mývatn.
Faðerni Olgeirs i Garði. Mig furðar á því, að sr. Ásmundur
skuli gefa í skyn í góðu ættfræðiriti, að Olgeir Árnason í Garði,
afi hans, hafi verið sonur Þórðar sýslumanns Björnssonar (bls.
192). Þetta er að sönnu ekki sagt berum orðum, en þó ekki unnt
að skilja ummæli höf. á annan veg. Engin ummæli þessu til stuðn-
ings ern í riti þessu, hvorki eftir Olgeir sjálfum né heldur móður
hans, og engin átylla fyrir því, nema ef telja skyldi það, að móðir
Olgeirs, Þórkatla Skúladóttir, hafi verið á vist i Garði í Aðaldal
hjá sýslumanni, meðan hann bjó þar ógiftur, og hafi Þórður „á
þeim árum verið allmjög við konur kenndur". Einnig virðist höf.
telja það átyllu, að Þórður sýslumaður byggir Olgeir, 24 ára
46 Heima er bezt