Heima er bezt - 01.04.1973, Blaðsíða 8

STEINDÓR STEINDÓRSSON FRÁ HLÖÐUM:
Feré abók Eggerts og Bfarna
Tveggja alda minning

A þessu ári eru liðnar tvær aldir síðan prentuð var
/\ bók suður í Danmörku, sem olli tímamótum í
t þekkingu manna á íslandi og íslenzkri náttúru
og þjóð, bæði innan lands og utan, meira þó
erlendis. Og enn í dag er hún það grundvallarrit um
náttúru landsins og þjóðlíf á 18. öld, að hvarvetna er
til hennar vitnað, og sá fræðimaður, er um þessi efni
fjallar má fákænn kallast, ef hann hyggst sniðganga hana
með öllu. Bók þessi gengur lengstum undir nafninu
Ferðabók Eggerts og Bjarna. Hún flytur árangurinn af
rannsóknum þeirra á landinu í fimm sumur, ásamt öðr-
um þeim fróðleik, sem þeir höfðu aflað sér eftir öðrum
leiðum. Hinn raunverulegi höfundur hennar var Eggert
Ólafsson, enda þótt þeir félagar hefðu báðir lagt til
efnið ósmíðað, eins og síðar verður rakið. Titill bókar-
innar er langur og óþjáll íslendingum, en hann hljóðar
svo: Vice-Lavmand Eggert Olafsens og Land-Physici
Bjarne Povelsens Reise igennem Island, foranstaltet af
Videnskabernes Selskab í Kjöbenhavn, og beskreven af
forbemeldte Eggert Olafsen. Soroe 1772. Verður henni
nú lýst í meginatriðum. En áður en ég hverf að bókinni
sjálfri og greinargerð fyrir þeim félögum, þykir mér
hlýða, að rekja stuttlega aðdraganda að ferðum þeirra,
og hversu háttað var þekkingu manna á íslandi um þær
mundir.
Svo má kalla, að fyrst þegar tekið er að segja frá ís-
landi á erlendum bókum, sé efni þeirra hinar ótrúleg-
ustu kynjasögur um landið og náttúru þess, og næsta
furðulegar og lítt virðulegar frásagnir af þjóð þeirri,
er þetta undraland byggir. En samt er það svo, að baki
þessara frásagna, sem margar eru fullkomnar lygasögur,
er sem leynist einhver neisti af vitneskju um það, að
þetta afskekkta land byggi þó þjóð, sem þrátt fyrir
hverskyns sóðaskap og frumstæða háttu, búi yfir nokkr-
um þekkingarauði. Það var raunar ekki að undra þótt
þekking manna á íslandi væri af skornum skammti, land-
ið er afskekkt og þangað lögðu fáir leiðir sínar nema
farmenn og kaupahéðnar, sem fátt sáu, og voru vitan-
lega meira að hugsa um að sögur þeirra væru spenn-
andi en sannleikanum samkvæmar. Aðalatriðið var að
frásögnin kitlaði forvitin eyru. Og fræðimenn, sem
fengu þessar sögur höfðu litla möguleika til að sann-
prófa þær. Frægastir lygisöguhöfundar hðinna alda voru
þeir Gories Peerse og Ditmar Blefken, sá er Arngrímur
Jónsson lærði húðfletti sem rækilegast. En þótt rit Arn-
gríms væru merkileg í hvívetna og opnuðu augu margra
lærðra manna erlendis fyrir hinum mikla menningar-
auði íslenzkra fornbókmennta og fornfræði, höfðu þau
lítil áhrif meðal almennings. Einnig má segja, að rit
Arngríms væru aðallega sagnfræðilegs eðhs, en að von-
um minna um almenna land- og náttúrufræði. Hin
merka Islandslýsing Odds biskups Einarssonar og rit
Gísla sonar hans lágu geymd og grafin öldum saman,
og lá við sjálft, að þau glötuðust til fullnustu.
Rétt er að geta hér borgmeistarans í Hamborg Jo-
hanns Andersons, er uppi var á fyrri hluta 18. aldar,
var hann lærður maður og mikils metinn. Áxið 1747
kom út eftir hann rit um ísland og Grænland, þar sem
hann telur sig skýra frá íslandi eftir hinum beztu heim-
ildum, en svo illa tekst til, að kalla má að bók hans sé
htlu betri samsetningur en Blefkens heitins og að því
leyti hættulegri, að hér var höfundurinn mikils met-
inn, af öllum, er til þekktu. En nú var líka komið að
lokaþættinum í lygaritum um Island. Danskur maður
Niels Horrebow að nafni, sem sendur hafði verið til Is-
lands svaraði riti Andersons á greinagóðan og sköru-
legan hátt, og á næstu grösum var bók sú, er hér verð-
ur gerð að umtalsefni.
Ekki var heldur hátt risið á þekkingu íslendinga
sjálfra á landi sínu og náttúru þess. Fátt lærðra manna
sinnti þeim hlutum, og þeir alþýðumenn, sem grúsk-
uðu eitthvað í Ieyndardómum náttúrunnar fengu á sig
orð fyrir galdur og kukl. Er þar skýrast dæmið um Jón
Guðmundsson lærða, en rit hans, Úm íslands aðskiljan-
legar náttúrur, er merkilegt fyrir margra hluta sakir, og
sýnir mikla athugunargáfu þótt mjög sé það blandið hjá-
trú. Annars var ástandið í þeim efnum sízt lakara hér en
víða annars staðar. Alþýða annarra landa var eigi síður
fáfróð um þá hluti, og vafalaust víða verr mennt en hér,
þrátt fyrir fátækt vora og einangrun. Náttúruvísindin
áttu lengi fram eftir ekki upp á pallborðið hjá lærðu
116 Heima er bezt