Heima er bezt - 01.04.1973, Blaðsíða 10

hvers manns hugljúfi. Þótti hann og smáhrekkjóttur á
skólaárum sínum. Hann tók einnig til við ritsmíðar á
háskólaárunum, og var a. m. k. eitt rita hans: Um söl
prentað á þeim árum. Báðir gátu þeir félagar sér mik-
inn orðstír við nám sitt, og eins munu ritsmíðar þeirra
hafa vakið á þeim athygli. Víst er um það, að 1750 var
þeim af Möllman prófessor falið að skrásetja bækur
háskólabókasafnsins, og leystu þeir það verk af hendi
með þeirri prýði, að þeir voru sendir til íslands þá um
sumarið til að safna gömlum ritum, fomgripum og nátt-
úrugripum. f þeirri ferð gengu þeir á Heklu, fyrstir
manna, svo að vitað sé með vissu. Verður Hekludagur
þeirra 20. júní ætíð talinn einn af merkisdögunum í
sögu íslenzkra náttúrurannsókna, og getur þess betur
síðar.
Um þær mundir, sem þeir komu aftur til Hafnar voru
stærri hlutir í aðsigi. Skúli fógeti hafði þá fyrir
skemmstu lagt fram viðreisnartillögur sínar og unnið
konung og ráðamenn til fylgis við þær. Niels Horre-
bow, sem fyrr var getið kom um sömu mundir til Hafn-
ar og var Bjarna Pálssyni falið að líta yfir skýrslur hans,
en þær voru þess eðlis, að áhugi Vísindafélagsins jókst
mjög á því að gera nú stórt átak í íslandsrannsóknum.
Varð það brátt að ráði, og þeir félagar Eggert og
Bjarni voru valdir til ferðarinnar. Ferðalagið 1750 hafði
sýnt, að þeir voru hvorttveggja í senn vaskir og hug-
djarfir ferðamenn og athugulir náttúruskoðendur. En
til þess að allt mætti verða sem bezt undir búið var
þeim nú veittur námsstyrkur um tveggja ára skeið, svo
að þeir mættu verða sem bezt undir ferðina búnir. Má
af því sjá, að ekkert skyldi til sparað um sem beztan
undirbúning, var svo um búnað þeirra allan, enda varð
árangur eftir því. Segir Þorvaldur Thoroddsen, að engir
íslenzkir náttúrufræðingar hafi verið svo vel launaðir
við störf sín sem þeir félagar. En misjafnt gatzt íslend-
ingum í Höfn að þessu, og urðu þeir félagar fyrir öf-
und og aðkasti sumra landa sinna.
í opinberum bréfum um ferðirnar segir, að rann-
sóknir þeirra félaga eigi að greiða fyrir velgengni íbú-
anna bæði í atvinnuháttum og með umbótum vísind-
anna og auka þekkingu á eðli, náttúru og ásigkomulagi
landsins.
Ferðirnar hófust sumarið 1752 og stóðu í 6 sumur.
Komu þeir til landsins í júlí, en ekki gátu þeir lagt af
stað fyrr en 8. ágúst. Varð svo oftar að ferðum seink-
aði fram eftir sumri, en samt komust þeir stundum af
stað í júní, og lengst stóðu ferðir fram í október. Talið
er, að þeir hafi verið 11 mánuði á ferðalagi alls þessi
sex sumur. Á vetrum sátu þeir í Viðey hjá Skúla fógeta,
og má fara nærri um, að margt hafi þá verið rætt um
viðreisnarbaráttu landsins.
Ferðalög hér á landi voru enginn gamanleikur á
þeim árum. Hvergi var vegur nema götutroðningar,
engin á var brúuð, engir uppdrættir að styðjast við,
víðast hvar var erfitt um náttstaði og jafnvel torvelt að
fá mat, því að oft var hart í ári um þessar mundir. Og
þótt þeir félagar væru vel búnir á þeirra tíma vísu, er
hætt við að oss nútímamönnum hefði þótt ýmsu áfátt í
búnaði þeirra, og hann óhaganlegur á margan hátt. Það
var því ekkert smáræðis þrekvirki að vera samfleytt á
ferðalagi á þriðja mánuð ár hvert. En ekki virðast þeir
félagar hafa látið sér það fyrir brjósti brenna, og ekki
greinir Ferðabókin frá svaðilförum eða hrakningum,
nema í ferð þeirra norður í land fyrsta stunarið, en þá
villtust þeir af Kjalvegi austur á Eyfirðingaveg, og
komust loks niður Vatnahjalla í Eyjafjörð, og voru þá
orðnir matarlausir og höfðu hvorki fundið haga né
höfðu hey handa hestum sínum, sem járn höfðu farið
undan og voru með brotna hófa úr grjóturðunum, svo
að þeir hlutu að ganga. Vafalítið hafa oftar orðið örð-
ugleikar á ferðum þeirra, en um það þegir Ferðabókin,
hvað sem finnast kann í dagbókum þeirra, sem enn hafa
lítt verið kannaðar.
Hér verða ferðir þeirra félaga ekki raktar frá ári til
árs né í einstökum atriðum. Þeim er nær aldrei lýst í
Ferðabókinni, nema helst smáferða, eða einstakra fjall-
gangna og ferðarinnar um Strandir. í stuttu máli má
segja, að þeir færu um allar byggðir landsins að kalla
mætti, nema nyrzta hluta Hornstranda. Hinsvegar lögðu
þeir lítt leiðir sínar um óbyggðir, nema um Kjöl og
Vatnahjalla, sem fyrr var getið og um Fjallabaksveg.
Lengstum voru þeir saman á ferðum sínum. Þó fór
Bjarni einn um norðausturhluta landsins, Norður-Þing-
eyjarsýslu og allt til Eskifjarðar, en Eggert um hluta af
Vestfjörðum. Höfðu engir menn þá ferðast jafnvíða
um landið, og nær öld leið, unz aðrir yrðu þeim jafn-
víðförlir eða víðförlari.
Eins og bent hefir verið á hlutu þeir félagar mest að
fara troðnar slóðir, og fær enginn áfellst þá fyrir að
hætta sér lítt inn í öræfi landsins, enda var það næsta
erfitt með ferðatækni þess tíma, þar sem öll kennileiti
voru ókunn, og engar götur né troðningar. En þeir
sýndu ótvíræðlega, að þá skorti ekki dug, hvorki and-
legan né líkamlegan, til að ganga í berhögg við ótta al-
mennings við hið ókennda í náttúru landsins í fjöllum
og firnindum og bjóða ógnum hjátrúarinnar birginn.
Og hvað eftir annað sýndu þeir, að þeir voru vaskir
fjallgöngumenn. Er Hekluferð þeirra 1750 þar skýr-
asta dæmið. Ekki var hún það þó vegna vísindalegs ár-
angurs. heldur af því, að hún er mesta dirfskubragð
þeirra félaga og boðar að nokkru leyti nýjan tíma í
viðhorfi landsmanna til náttúrunnar og umhverfisins,
og er fyrsta alvarlega tilraunin til að eyða ótta og hjá-
trú við náttúruöflin. Skal nú sagt nokkru nánar frá
henni.
Þeir félagar lögðu leið sína að Selsundi, og fengu þar
bóndann til fylgdar við sig. En þótt hann væri þar ná-
kunnugur, hafði hann aldrei komið að fjallsrótunum.
Síðan segir orðrétt: „Almenningur taldi það ofdirfsku
að ætla að rannsaka Heklu, og það var fullyrt, að
ómögulegt væri að komast upp á fjallið fyrir háskasam-
legum leirpyttum, sem væru alls staðar í kringum það,
þar sem allt væri fullt af rjúkandi og brennandi brenni-
steini. Uppi á fjallinu var sagt, að væru sjóðheitir gos-
118 Heima er bezt