Heima er bezt - 01.02.1987, Blaðsíða 2

Þegar vantar varmaföng
vist og heyjaforðann,
Þorradægur þykja löng
þegar hann blæs á norðan.
Svo var kveðið fyrir meira en heilli
öld, og enn fer ekki hjá því, að þessari
stöku skjóti við og við upp í hugann
hjá okkur gamlingjunum, sem mun-
um tímana tvenna, enda þótt sá Þorri,
sem nú er hálfnaður hafi átt lítið sam-
eiginlegt anda stökunnar eða hinni
eiginlegu Þorramynd þjóðarinnar,
sem í rauninni var hrímgrár jötunn
með klakadröngla í skeggi og ógn og
kuldi stafaði frá, og talinn var vís til að
kyrkja allt líf í helgreipum sínum. Og
það er sama myndin af Þorradægrun-
um köldu og jötninum ægilega, er
þeim réð, sem Kristján Fjallaskáld
dregur upp í hinu alkunna kvæði sínu:
„Nú er frost á Fróni“, sem enn er
sungið á gleðimótum, jafnvel bæði
vetur og sumar, og engum hvarflar í
hug, að sé annað en gleðisöngur á borð
við nútíma dægurlög. Ekkert er þó fjar
sanni en þar séu gamanmál á ferðum.
Miklu nær er að það sé neyðaróp
samfélags í mynd einnar bændafjöl-
skyldu, sem sér ekki fram á annað en
skort og þjáningar, enda þótt skáldið
eygi von í lokin, þar eð Þorri sé að
kveðja, og vænta megi betri tíðar. Og
líklega var það vonin á hinum löngu
Þorradægrum, þegar hann blés á
norðan, sem hélt lífinu í fólkinu svo að
það gafst ekki upp en trúði á sigur hins
góða, og birtu vorsins yfir vetrar-
myrkrinu, þrátt fyrir allt.
Þetta er löngu liðinn tími, jafnvel
þótt norðanhríðarnar kynnu að geisa
með öllum sínum þunga. Það er rétt
aðeins að elsta kynslóðin muni hann,
og þó varla í sínum versta ham. Þessi
Þorradægur voru óaðskiljanlegur
þáttur i lífi íslenska bændasamfélags-
ins, þar sem allt lagðist á eitt, ein-
angrun, fátækt, tæknileg vankunnátta
í miðþorra
og vanbúnaður. Flvert heimili varð að
vera sjálfu sér nægt um flesta hluti.
Samgönguleysið tálmaði því, að
bjargræði yrði sótt til annarra, jafnvel
þótt efni hefðu verið til, en þau skorti
oft. Kaupmaðurinn var tregur til að
láta kornlúku af hendi, enda mat-
vörubirgðir hans oft af skornum
skammti, ef mæta þurfti óvenjulegum
kringumstæðum. Hvert heimili varð
að búa að sínu, þeim forða, sem tekist
hafði að afla yfir sumartímann, sem
oft varð naumur þeim, sem allt sitt
áttu undir sól og regni eins og Stephan
G. kvað. íslenska sumarið er oft óþarf-
lega sparsamt á sólskinsstundirnar en
þvi örlátara á rosann og regnhryðj-
urnar. Svo þykir oss enn, enda þótt
þekking og kunnátta hafi fengið oss
furðumörg tæki í hendur til að verjast
duttlungum náttúrunnar og brynja
oss gegn vetri og Þorra. Vér skulum
minnast þess, að á þeim tima, er stak-
an var kveðin um Þorradægrin löngu
var allur búnaður sveitaheimilisins svo
frumstæður, að allt um þrotlaust erfiði
sumarsins varð vetrarforðinn oft ótrú-
lega nærri sultarmörkunum fyrir fólk
og fé. Afleiðing þess var síðan horfell-
irinn, sem fylgdi þjóðinni allt frá dög-
um Hrafna-Flóka, en afleiðing hans
sífelld fátækt og umkomuleysi, enda
þótt allt blessaðist þegar vel viðraði og
veiddist. Einn fellivetur nægði til að
eyða afrakstri af áratuga erfiði, og ef til
vill varð aldrei viðreisnarvon það sem
eftir var æfinnar. Stundum var að vísu
forsjárleysi að kenna um óhöppin, og
sú aldagamla venja að setja á Guð og
gaddinn. En oft var sá hugsunarháttur
sprottinn af illri nauðsyn. Það var ekki
unnt að framfleyta fjölskyldu nema að
lagt væri á tæpasta vaðið um stækkun
bústofnsins. En því miður revndist
vaðið oft of tæpt eða svikult.
Eg hygg að oss, sem nú búum í
hlýjum húsum og björtum, og höfum
nægan matarforða, eða getum a.m.k.
aflað hans ef eitthvað vantar, hefðum
gott af að setja oss inn í kringumstæð-
ur fólksins, sem hýrðist í dimmum,
köldum og rökum kofum og lifði í sí-
felldum ótta við að allt bjargræði þryti
áður en vetrarfarginu létti, jörðin færi
að gróa eða afli gæfist úr sjó. Ég held
vér gerum það að minnsta kosti alltof
sjaldan. Það væri oss þörf áminning,
þegar vér hugleiðum allar þær kröfur,
sem vér gerum til lífsins, og sækjumst
eftir þægindum, sem í rauninni eru
blekkingin tóm. Fátt er meira rætt nú
en efnahagsvandinn. En hversu mikl-
um fjármunum hafa þeir sóað, sem
fjárráðin hafa haft í fánýta eða einskis
verða hluti. Og eftir höfðinu dansa
limirnir.
Þegar þetta er skrifað er nýlokið
langri og harðri deilu farmanna og
skipaeigenda. Eg ætla hvorki að rekja
þá deilu né dæma um deiluefni þess-
ara aðila. En þetta er hin síendurtekna
saga um skiptingu verðmæta, krafan
um réttláta og sanngjarna skiptingu
þess fjár, sem þjóðin aflar og hversu
það mál verði leyst. En hvað blasti við
þjóðinni undir lok deilunnar. Út-
flutningsvörur landsmanna hrúguðust
upp í landi, og sumar lágu ef til vill
undir skemmdum, og markaðir er-
lendis í hættu, ef ekki tækist að senda
vörurnar í tæka tíð. Og ekki var langt
undan, að skortur yrði á ýmsum
nauðsynjum þeim, sem þarf til þess að
hjól atvinnuveganna fengju snúist, og
sitthvað hefði brátt vantað í daglegu
lífi, þótt beint hungur væri ekki yfir-
vofandi. Þarna voru að gerast ískyggi-
leg tíðindi, allt um þægindi og tækni
nútímans. Þetta sýndi oss ljóslega, að
oft má litlu muna til að neyðarástand
skapist meðal þjóðarinnar, þótt með
öðrum hætti sé en þegar hafísinn
spennti landið helgreipum, og Þorra-
hríðarnar geisuðu og hrafn og refur
skröltu soltnir á endalausum hjarn-
breiðum. Slíkum hamförum náttur-
38 Heima er bezt