Eimreiðin - 01.04.1952, Síða 23

EIMltEIÐIN
FYRIR 200 ÁRUM ...
95
En hvað um efni þessara alfræðirita? Flestum þætti það nú
Þyrkingslegt og lítið á því að græða, sem auðvitað er rétt, eins
°g nú horfir við. Þó hafa þau að geyma feikilega mikið menn-
ingarsögulegt verðmæti, sem langt í frá hefur verið rannsakað til
fulls enn. Þau voru alltaf talin í röð hinna mestu bókmenntalegu
afreka og álitin öðrum bókum verðmætari. Sagði ekki franski
alfræðingurinn d’Alembert, að „ef fornmenn — hann átti við Forn-
Grikki — hefðu skrifað alfræði ... og ef handrit þeirrar alfræði
hefði sloppið óskemmt úr bókasafnsbrunanum í Alexandríu, hefði
það getað bætt okkur missi allra hinna bókanna"?
Alfræðiritin voru lengi fram eftir helzt skrifuð á latínu, ætluð
aðeins lærðum mönnum. Raunar kunnu menn þá oftast latínu, ef
þeir á annað borð kunnu að lesa. Síðasta ritið í röð hinna latnesku
alfræðibóka var Encyclopaedia septem tomis distincta, eftir þýzk-
aR heimspeking, Alstedt að nafni. Kom hún út 1630, í 7 bindum,
eins og titillinn ber með sér. Hún þótti taka fram öðrum slíkum
handbókum og var mikið lesin um skeið.
Með henni má segja, að sá tími sé kvaddur, er skólaspekin
^rottnaði yfir fræðimennskunni og markaði henni bás. Skólaspek-
ln> eða það sem Gröndal kallaði ,,trúarheimspeki“, en Jón biskup
Eelgason ,,háspeki“, og á erlendum málum heitir „scolastique"
e®a „philosophia scholastica" — skólaspekin á sök á því, hvað
°kkur finnast vísindi miðaldanna barnaleg, bæði aðferðir hennar,
sem voru fólgnar í hinum fáránlegustu röksemdakeðjum eða syl-
Mgismum og hártogunum, og einnig hin þröngu og sérvizkulegu
stefnumið. Hún var eins og einhver kemst að orði „heimfærsla
heimspekinnar upp á rannsókn um setningar trúarinnar". Út fyrir
Þennan ramma tjáði engum að hætta sér. Allt þar fyrir utan var
fjölkynngi eða villukenningar. Guðfræðin var drottningin í mennta-
höll miðaldanna og vísindin, þ. e. raunvísindin, voru aðeins þerna
~7 ancilla — guðfræðinnar. Allur ágreiningur á milli trúar og
vísinda varð að leysast á kostnað vísindanna. Það eru þessi ein-
strengingslegu sjónarmið, sem setja svip sinn á ritverk hinna
skólastísku fjölvitringa. Og meðan þeir voru hæstráðandi yfir
^i^kju og skólum, áttu hinir, sem vildu beita frjálsri rannsóknar-
aðferð, ekki um annað að velja en vera stimplaðir trúvillingar
e®a galdramenn. Svo var það með Roger Bacon, af því hann hélt
þyi fram, að vegur reynslunnar væri vísasta leiðin til sannrar
Þekkingar. Svo var það einnig með heil. Albertus hinn mikla, því
að hann gerði mikilsverðar rannsóknir í náttúrufræði og lækna-
Vlsindum. Aftur var ekkert fengizt um það, þótt menn þvældu