Ægir - 01.12.1978, Qupperneq 50

ÁTÆKJAMARKAÐNUM
Staðarákvörðun
með hjálp
gervitungla
Simrad NX
Allt frá árinu 1957, þegar
fyrsta gervitunglinu var skotið
á ioft, hefur notkun þessara
tungla aukist hröðura skrefum
á margvíslegan hátt. Eitt svið
þessarar notkunar er staðar-
ákvörðun flugvéla og skipa.
Fyrstu gervitunglin til þessara
nota, voru send á loft á árunum
1962—63, en það kerfi, sem al-
menn umferð hefur aðgang að
í dag, byggir á tunglum frá
árunum 1967—70. Nú eru til
varahnettir á jörðu niðri, sem
tilbúnir eru til notkunar, ef þeir,
sem uppi eru, bila, og eru allar
líkur á að kerfi þessu verði
haldið við, sem aðalstaðar-
ákvörðunarkerfi, í náinni fram-
tíð. í upphafi voru móttökutæki
fyrir þetta kerfi óheyrilega dýr,
en með stórstígum framförum
í rafeindatækni og aukinni
notkun þessara tækja, er verðið
að nálgast það sem forsvaran-
legt getur talizt fyrir almenna
notkun.
Þegar sent er út frá stöð á
jörðu niðri, skiptist útsenda
bylgjan í tvennt, jarðbylgju og
rúmbylgju, en sú síðarnefnda
endurkastast til jarðar frá him-
inhvolfinu, og getur verið erfitt
að finna út, hvor bylgjan það
er, sem móttekin er. Þetta or-
sakar takmörkun í langdrægni,
t.d. Decca kerfið, eða gerir mót-
takara flókna, t.d. Loran kerfið.
Þetta skeður ekki, þegar sendir-
inn er á lofti, og því minnka
áhrif dags og nætur ásamt á-
hrifum veðurfars til muna á ná-
kvæmni kerfisins. Sjálf stað-
setningarákvörðunin er eins og
í eldri kerfum, þar sem mót-
teknar sendingar, frá tveim
sendistöðvum, gefa eina staðar-
línu, og tvær eða fleiri staðar-
línur ákveða staðsetninguna.
Þar sem gervitunglin eru á
hreyfingu, þá nægir að fá send-
ingu frá einu tungli með tiltölu-
lega stuttu miliibili til að á-
kvarða staðarlínu. Með endur-
teknum sendingum sama tungls
fást þannig fleiri staðarlinur og
staðarákvörðun getur því feng-
ist með sendingum aðeins eins
tungls. Decca, Loran og Omega
staðarákvörðunarkerfin byggja
á fjarlægðarákvörðun, með mæl-
ingum á fasa- eða tímamun, en
gervitunglakerfið notar „Dopp-
ler-effekt“, sem byggir á því, að
bylgjutíðni sem móttekin er, er
háð því, hvernig móttakandi og
sendandi, sem sendir út á fastri
tíðni, hreyfast innbyrðis. Ef
stefna og hraði beggja aðila er
þekktur, ásamt staðsetningu
sendanda, er unnt með endur-
teknum sendingum og útreikn-
ingum að ákvarða staðarlinur
móttakanda.
Sérstakar stöðvar á jörðu
niðri fylgjast með ferðum
gervitunglanna, og reikna út
væntanlega sporbauga þeirra, og
senda þær upplýsingar til tungl-
anna á 12 tíma fresti. Þessar
endurnýjuðu upplýsingar senda
tunglin síðan út fyrir móttöku-
tækin að vinna úr. Hver send-
ing gervitungls varir í tvær
mínútur, og í upphafi og enda
þessa tímabils sendir tunglið
upplýsingar um staðsetningu
sína. Ein sending, ásamt stefnu
og hraða skips, nægir til að
ákveða eina staðarlínu, en út-
sendingar tunglanna koma með
tveggja mínútna millibili, og ný
iína fæst í hvert skipti. Nýrri
útgáfur af gervitunglamóttökur-
um eru þannig útbúnar, að
unnt er að tengja vegmæli og
gyroáttavita við tækin, þannig
að örtölva móttakarans fær
allar upplýsingar sem hún þarf,
sjálfvirkt. Það er aðeins þegar
tækið er sett í gang, sem gefa
þarf upp grófa staðsetningu
skipsins ásamt tímasetningu. Á
lágum breiddargráðum er unnt
að fá 13—15 staðsetningar á
sólarhring, en 30—40 á hærri
breiddargráðum, þar sem líkur
eru á að ná sendingum fleiri
tungla, en pau fara öll yfir
pólana. Á svæðinu milli 60. og
70. breiddargráðu næst sending
að jafnaði fimmtugustu hverja
mínútu. Á milli sendinga reikn-
ar örtölva móttakarans stað-
setningu skipsins, út frá hreyf-
ingum þess.
Fyrsti gervitunglamóttakar-
inn sem settur var um borð í