Ægir - 01.02.1981, Qupperneq 41

Um Veðurfræði
Erindaflokkur
Borgþór H. Jónsson:
Háloftin
^tvarpserindi 28. september 1980
Þegar talað er um há-
loftin verður ekki hjá því
komizt að fjalla um loft-
hjúp jarðar almennt, þ.e.
andrúmsloftið. And-
rúmsloftið nær frá yfir-
borði jarðar og upp í óá-
kveðna hæð, þar sem
þéttleiki þess er orðinn sá
sami og himingeimsins. í
um það bil 80 km hæð er
loftið tæplega nógu þétt í
Ser til þess að dreifa sólarljósinu, og í 600 km hæð
oftið orðið svo þunnt, að sameindir lofttegunda
a sJalfstætt nokkurn spöl á sporbaug um jörðu
^egna aðdráttaraflsins. í 1000 km er þéttleikinn
l^n n°§u mikill til þess, að norðurljós eru sjáan-
g, en í 30 þúsund km hæð eru sameindir loftsins
^^usar undan aðdráttarafli jarðar og geta sloppið
geiminn. Þar má því segja að séu yztu enda-
u°r Jofthjúpsins. Lofthjúpnum má skipta í
ennt í stórum dráttum. Neðst er veðrahjúpurinn,
hv % ^ann að jufuuð' skýrt afmarkaður af veðra-
skau UnUm’ S6m erU ‘ 6-8 km hæð yfir heims'
kr.i ,asvæ^Unum en hækka svo smám saman í 15
iníeo ^ y^r Veðrahjúpurinn er hið eig-
lof?a Sufuhvolf, þar eð mjög lítil vatnsgufa er í
,mu fyrir 0fan veðrahvörfin.
hvpVe rahjnPnum lækkar lofthitinn um 6 gráður á
gráðJUm með hæð' ^PP a Esjunni er t-d- 4-5
hv0 fm ka^ara en við fjallsræturnar. í veðra-
um ^ Unum er Þv’ mikið frost. Yfir heimsskautun-
gr^er Eostið í veðrahvörfunum að meðaltali 60
in Ur en Yfir miðbaug. Fyrir ofan veðrahvörf-
Vel n Ulr l°ftið að kólna með hæð og hlýnar jafn-
heiðh° i Uð E-°ftlagið, sem byrjar þarna nefnist
liliH V° f ^stratosphere), því þar er rakinn mjög
°8 engin ský sjáanleg. Undantekning frá þessu
eru svonefnd glitský eða perlumóðurský, sem eru
sjaldséð, en sjást þó stundum eftir sólarlag eða fyr-
ir sólarupprás í 20-30 km hæð yfir norðlægum
slóðum, og þá helzt að vetrarlagi. Glitský sáust hér
á landi t.d. 21. des. 1977 frá Mánárbakka, og þann
28. og 29. sáust mikil og fögur glitský víða á svæð-
inu frá Skagafirði til Norðausturlands, og 29. sáust
þau einnig sumstaðar vestanlands og suður af
Vatnajökli. Þessi ský myndast oftast í miklum og
voldugum V- og NV-loftstraumum, sem eru að
uppruna frá heimsskautasvæðunum. Talið er, að
þau séu samsett úr frostkældum vatnsdropum,
sem brjóta sólargeislana i ýmis litbrigði. Engin
skýring er enn fundin á tilvist dropanna í þessari
hæð, en þar sem skýin eru oft bylgjulaga, má gera
ráð fyrir, að þau myndist í fjallabylgjum. „Bylgj-
urnar í lofthjúpnum yfir íslandi myndast þá senni-
lega, þegar loftstraumurinn fer yfir Grænlandsjök-
ul. Önnur tegund af sjaldgæfum skýjum sjást
stundum í 80-90 km hæð. Ekki er vitað með vissu
úr hvaða efni skýin eru, en prófessor Störmer álít-
ur þau vera úr fíngerðu geimryki. Skýin eru kölluð
„lýsandi næturský” eða „silfurský.” Þau sjást,
þegar sólin er komin 5-13 gráður niður fyrir sjón-
deildarhringinn. Á árunum 1961-1962 rannsakaði
sænski prófessorinn Bohlin skýin yfir Norður-
Svíþjóð. Hann skaut á loft litlum eldflaugum, sem
báru handsprengjur. Þegar eldflaugin var komin í
skýin voru handsprengjurnar látnar springa. Hraði
hljóðsins frá sprengingunum var mældur, og
þannig komst Bohlin að því, að hæð skýjanna var
82,5 km.” Skýin eru semsagt við efri mörk heið-
hvolfsins. Fyrir ofan 80 km tekur við jónohvolfið
(ionosphere), en þar eru frumeindir sumra loftteg-
undanna klofnar í fareindir. Þéttleiki fareinda-
sviðsins er mismunandi og verður hvolfið því lag-
skipt. Neðsta fareindalagið, E-lagið er venjulega í
100-120 km hæð. Önnur lagskipting er síðan i
150-300 km þar sem Fi og F2 lögin eru. Fareinda-
geislun sólar hefur mikil áhrif á þéttleika þessara
svæða og hæð þeirra frá jörðu. Mest kveður að
þessu, þegar sólblossar og sólgos eru öflug. Öll
þráðlaus fjarskipti, svo sem sendingar útvarps og
sjónvarps eru undir því komin, að þéttleiki og hæð
þessara fyrrnefndu laga sé sem stöðugastar. Sjón-
varpssendingar frá meginlandi Evrópu hafa t.d.
sést hér á landi við vissar aðstæður og sendingar
íslenzka sjónvarpsins hafa sést á Bretlandseyjum. í
ár er hámark sólbletta og má því búast við nokkr-
um truflunum.
ÆGIR — 97