Tímarit lögfræðinga - 01.03.1979, Side 34

en raunverulega er ætlast til, að Alþingi ráði henni, því að annars
verður ekki talið, að stjórn sé þingbundin. Það er mjög undir mati
komið, hversu mikil skipti forseti eigi að hafa af stjórnarmyndun skv.
þingræðisreglum, og mundi athugun á því til sæmilegrar hlítar verða
of viðamikil fyrir þessa ritsmíð. Enda er það, hvað sem þessu líður,
óhagganlegt, að forseti hefur formlega heimild til að skipa hverja þá
ríkisstjórn, sem hann vill og löghæfir menn fást til að taka sæti í og
þar með bera ábyrgð á.“
Sú spurning vaknar, hvort ráðherrum sé skylt að verða við tilmæl-
um forseta um að sitja áfram og sinna embættisskyldum sínum í
starfsstjórn. Tekið er undir þá skoðun, sem Ólafur Jóhannesson setur
fram í riti sínu Stjórnskipun Islands, að telja verði, að ráðuneyti sé
skylt að verða við tilmælum forseta og starfa um sinn. Forseti verður
að fá ráðrúm til að fela nýjum aðila stjórnarmyndun. Eðli málsins
samkvæmt felst það í embættisskyldum ráðherra, að þeir geta ekki
fyrirvaralaust yfirgefið störf sín. Um hitt er meiri vafi, hve lengi
stjórn er skylt að sitja, eftir að hún hefur beðist lausnar. Hún á rétt-
mæta kröfu á hendur forseta, um að hann beiti sér fyrir því, að mynd-
un nýrrar stjórnar sé hraðað, og getur knúið á um það með því að
láta í ljós óþolinmæði sína. I gjörðabók ríkisráðsins má lesa, að aðeins
við afsögn annars ráðuneytis ólafs Thors, nýsköpunarstjórnarinnar,
10. október 1946, hafi ráðherrar lýst því yfir, að þeir færu að tilmæl-
um forseta með því skilyrði, að stjórnarskipti drægjust ekki allt of
lengi, eins og það er orðað. En einmitt sú stjórn hefur setið einna
lengst sem starfsstjórn, eða tæpa fjóra mánuði. Ekki er unnt að setja
fram neina reglu um það hve langan tíma seta „um sinn“ skuli spanna,
og er hún í raun mótuð af öðru en dagafjölda.
Allar starfsstjórnir, nema ein, sem setið hafa hér á landi síðan
1944, hafa látið af störfum án þess að kosningar væru fyrirsjáanlegar.
Strax sama dag og fjórða ráðuneyti Ólafs Thors sagði af sér 27. mars
1956 var þing rofið og boðað til kosninga 24. júní. Því má velta fyrir
sér, hvort sú starfsstjórn hafi sérstöðu að því leyti, að ekki hafi hvílt
eins rík skylda á ráðherrum í henni að fara að tilmælum forseta um
að sitja áfram. Augljóst hafi verið, að ríkisstjórnin yrði að sitja í
a.m.k. þrjá mánuði við þröng starfsskilyrði, ráðherrum hafi verið
óþægilegur stakkur sniðinn og stjórnarandstöðunni gert erfitt um
vik. Þess vegna má orða, að forseti hefði átt að skipa embættismanna-
stjórn til að stjórna fram yfir kosningar. Niðurstaða þessara vanga-
veltna ræðst af öðru en lögfræðilegu mati, en á þetta er minnst hér
til þess að beina athýglinni að þeim matsatriðum, sem geta risið.
28