Tímarit lögfræðinga - 01.12.1995, Blaðsíða 52

refsiréttar og einkaréttar eða borgaralegs réttar. Á íslandi má merkja þetta í
breytingum á refsirétti og réttarfari á 18. öld.
I anda upplýsingarinnar varð ein helzta skylda þjóðhöfðingjans að gera lög-
gjöfina einfalda, skýra og skilmerkilega, helzt þannig að hver miðlungs þjóð-
félagsþegn gæti skilið. Til þess að færa löggjöfina sem næst fólkinu urðu lögin
að vera í sem beztu samræmi við sérkenni hverrar þjóðar, náttúrlegar aðstæður
hennar og hugsunarhátt; þau áttu að vera skynsamleg og þannig úr garði gerð
að góður og skynsamur maður gæti skilið. Þessu hélt meðal annars Montes-
quieu fram.5 Hinn þjóðlegi réttur var í sókn gegn hinum fjölþjóðlega rómverska
rétti sem drottnað hafði yfir hugum manna á meginlandi Evrópu öldum saman.
I anda einveldisins áttu lögin að vera til marks um vald þjóðhöfðingjans til að
skipa málum í ríki sínu. Þau voru þáttur í hátignarrétti hans - jus majestatis. í
samræmi við þetta var lögð áherzla á einingu allra valdastofnana ríkisins. Því
var hafnað að skipta valdi eins og gert hafði verið á miðöldum til dæmis milli
ríkis og kirkju eða einstakra lögstétta.
STAÐA DÓMSTÓLA Á EINVELDISÖLD
I samræmi við þetta gat hinn einvaldi löggjafi sem einn skyldi stýra lögum
ekki sætt sig við að menn túlkuðu þau hver eftir sínu höfði, hvorki embættis-
menn né dómarar. Afleiðingin var sú að slík iðja var bönnuð. Ef vafí reis eða
ákvæði skorti bar dómurum og öðrum embættismönnum að afla úrskurðar lög-
gjafans um skýringu eða viðauka. Allt annað fór í bága við fullveldi þjóð-
höfðingjans.
Nú var hin forna miðaldalöggjöf orðin úrelt, mótsagnakennd og torskilin,
þannig að jaðraði við ringulreið. Tíðar deilur ýttu undir endurskoðun í anda
nýrra hugmynda. Og það varð bezt gert með því að steypa allri landslöggjöfinni
í eina bók. Þetta var auðveldast að gera í tiltölulega litlum ríkjum, enda færðist
frumkvæðið þangað. Lögbók var talin vænlegust leið til að ná því markmiði að
laga löggjöfina sem bezt að aðstæðum í hverju landi, einfalda hana og gera hana
skýra og skiljanlega öllum þorra þjóðfélagsþegnanna. Og nú var sett saman
hver lögbókin af annarri í smáríkjum Evrópu. Oftast tóku þær til einstakra þátta
löggjafarinnar, borgararéttar, refsiréttar eða réttarfars, sjaldan til hennar allrar -
næst komust menn í Prússlandi með hinni almennu landslagabók frá 1794, en
hún varð rúmlega 17 þúsund greinar svo að álitamál er hvort hún hafi verið
alþýðulesning.
Þar sem gert var ráð fyrir einingu allra valdastofnana þjóðfélagsins má ljóst
vera að hlutur dómsvaldsins í réttarþróuninni var rýr. Dómstólar áttu í einu og
öllu að lúta forystu hins einvalda og alráða löggjafa og mæla fyrir munn hans
eins og Montesquieu komst að orði. Á þessu varð ekki veruleg breyting þótt
lýðfrelsi tæki að ryðja sér til rúms síðast á 18. og á 19. öld. Sett lög héldu enn
5 De l'Esprit des lois 1,3; XXIX, 16.
294