Tímarit lögfræðinga - 01.12.1995, Blaðsíða 10

smiði náttúruréttarsögunnar. Aristóteles sá manninn og samfélagið í sama ljósi
og önnur fyrirbæri náttúrunnar. Hann var fyrst og fremst náttúrufræðingur sem
vildi brjóta hlutina til mergjar. Hann vildi rannsaka manninn: hvert er eðli
mannsins, hvers þarfnast hann til þess að verða farsæll, hvað gerir hann vansæl-
an, hvað gerir hann afkastamikinn. Aristóteles taldi að mannlegt eðli setti lög-
unum skorður og af því mætti ráða hvernig lögin ættu að vera. Hann sagði að
menn væru skynsemisverur og jafnframt félagsverur og þeir þörfnuðust hver
annars. Það leiddi síðan af þessu og tilgangskenningu Aristótelesar að hlutverk
laganna væri þess vegna fyrst og fremst að stuðla að góðu samfélagi.
Tilgangskenning (markhyggja) Aristótelesar er í stórum dráttum á þessa leið.
Eitt lykilhugtakið er eðli. Það er óumbreytanlegt, algilt og eilíft. Þetta frumeðli er
í einstökum hlutum og fyrirbærum en ekki utan við þá (hlutir eru efni + form).
Allir hlutir hafa hlutverk (ergon) eða tilgang (telos). Þegar við erum að tala um
smíðisgripi eins og stól eða borð notum við frekar hugtakið „hlutverk“ en þegar
við tölum um lífverur eða náttúrulega hluti notum við hugtakið „tilgangur“. Allir
náttúrulegir hlutir hafa innra eðli og tilgangur þeirra er að þjóna þessu eðli. Þegar
við hugsum um lífverur sjáum við nokkur stig á þróunarferlinum: þær fæðast,
þroskast, hröma og deyja. Þroskinn er það að ná tilganginum, fullkomna eðlið.
Góður hlutur er sá sem getur náð fram tilgangi sínum, rækt hlutverk sitt, hann er
þá góður hlutur þeirrar tegundar sem hluturinn tilheyrir. í þessu sambandi tölum
við um „ágæti“ hlutaiins (areté). Ágæti hlutarins ræðst af eðli hans, því eðli hans
ræður tegundinni. Ágæti hm'fs er til dæmis að hann sé beittur. Ágæti mannsins em
þeir eiginleikar sem öðmm frernur gera það líklegt að maðurinn „blómstri“, eins
og sagt er, þ.e. fullkomni eðli sitt og njóti þess. Farsæld eða hamingja (evdaimo-
nia) er það að njóta sín sem slík vera sem maðurinn er.
Og hvert er eðli mannsins samkvæmt Aristótelesi? Eðli mannsins er að vera
skynsemisvera, eða eins og við segjum: „Maðurinn er hin skyni gædda skepna“
eða „manninum er skynsemin í blóð borin“. En það er ekki bara að vera skyn-
semisvera heldur lrka að vera félagsvera. „Maðurinn er félagslegt dýr“, segir
Aristóteles. Hamingjan er þá fólgin í því að njóta skynsemi sinnar í félagsskap við
aðra menn og í því að tileinka sér dygðuga breytni í samskiptum við aðra menn.
Sá sem lifir í leit hinna æðstu sanninda kemst næst því að hafa höndlað ham-
ingjuna. En til þess að þetta sé hægt þá þurfa ákveðnar aðstæður að vera fyrir
hendi: efnahagsleg velmegun, frelsi til starfa, lausn undan daglegum áhyggjum,
vinátta manna, öryggi o.s.frv. Flestir þessara þátta verða aðeins fundnir í samfélagi,
og þegar málum samfélagsins hefur verið skipað þannig að menn fái notið sín í
samræmi við takmark sitt, er lagður grundvöllur að hamingju manna. Lög eru til
þess að tryggja dygðuga breytni og þar með farsæld manna.13
13 Stuðst við Sigurður Líndal, „Um stjómspeki Aristótelesar" úr ritinu Yfirlit um þróun stjóm-
spekinnar, fjölritað sem handrit, aukið og endurskoðað í október 1989, Bóksala stúdenta. Einnig
um hugtakið ágæti sjá Eyjólfur Kjalar Emilsson í inngangi að þýðingu rits Platons, Gorgías,
Hið íslenska bókmenntafélag 1977. Einnig hef ég haft gagn af samræðum við Eyjólf Kjalar um
efnið. A það við um fleiri atriði í þessari grein, einkum varðandi Grikki og Stóumenn.
252