Tímarit lögfræðinga - 01.05.1999, Page 26

kvæmt þeirri meginreglu í íslenzkum rétti, sem fram kemur í 18. gr. almennra hegn-
ingarlaga nr. 19/1940, sbr. og 108. gr. laga um meðferð opinberra mála nr. 82/1961
og 2. tölulið 6. gr. Evrópuráðssamnings um vemdun mannréttinda og mannfrelsis,
sem fullgiltur hefur verið af íslands hálfu samkvæmt auglýsingu nr. 11/1954. Að vísu
hvílir rík stjórnar- og eftirlitsskylda á skipstjóra vegna stöðu hans, en í þessu máli er
tilefni til að rannsaka sérstaklega, hvort hún leiði til refsiábyrgðar.
Ráða má það af könnun á framangreindum forsendum dóms Hæstaréttar frá
árinu 1970 og ákvæðum þágildandi laga nr. 62/1967, um bann gegn veiðum
með botnvörpu og flotvörpu, að meirihluti réttarins gerði harla litlar kröfur til
skýrleika refsiheimildarinnar, sem lögð var til grundvallar viðurkenningu rétt-
arins á hlutlægri refsiábyrgð skipstjórans í málinu. Hvergi í lögunum frá 1967
var með ótvíræðum hætti gert ráð fyrir fráviki frá meginreglunni um hefð-
bundna refsiábyrgð einstaklinga á þann hátt að einstaklingur gæti borið hlut-
læga refsiábyrgð. Samanburðarskýring Hæstaréttar virðist þó eiga sér stoð í
orðalagi og efni 4. og 5. gr. laganna, sem hins vegar gefa tilefni til margvíslegra
túlkunarvandkvæða. Því verður fremur að fallast á upphafsákvæði forsendna
minnihlutans, enda er það í samræmi við þá mikilvægu meginreglu refsiréttar,
sem leiða má af 1. gr. almennra hegningarlaga að refsiheimild verði að vera
skýr og ótvíræð.7 Niðurstaða meirihluta Hæstaréttar í málinu frá 1970 varð ríkj-
andi dómvenja næstu áratugina um refsiábyrgð skipstjóra vegna fiskveiðibrota,
sbr. H 1971 980, H 1971 1281 og H 1972 611. í H 1979 1095 kemur meðal
annars fram að lög nr. 81/1976, um veiðar í fiskveiðilandhelgi Islands, sem tóku
við af eldri lögum nr. 62/1967, hafi verið reist á sömu „lagastefnu“ og komið
hafi fram í áðurnefndum dómum Hæstaréttar frá 1970 og 1971.
Hinn 20. september 1995 var kveðinn upp dómur í Héraðsdómi Austurlands
í málinu nr. S-225/1995. Akærða var sem skipstjóra á skuttogaranum Bjarti
NK-121 gefið að sök að hafa framið fiskveiðibrot, með því að skip hans hafði
verið á veiðum með fiskbotn- og flotvörpu á svæði í utanverðu Lónsdýpi á þeim
tíma dags, er slíkar veiðar voru bannaðar. í málinu lá hins vegar ljóst fyrir að
fyrsti stýrimaður togarans var við stjórnvölinn er atvikið átti sér stað, en
skipstjórinn var þá sofandi í káetu sinni. Héraðsdómur vísaði í upphafi til þess
að í íslenskum sérrefsilögum mætti „enn“ finna reglur um hlutlæga refsiábyrgð
einstaklinga, og að það hefði komið fyrir að skipstjórar væru dæmdir til
greiðslu fésekta vegna brota, þótt sök þeirra væri ekki sönnuð. Það hefði hins
vegar átt sér stað fyrir gildistöku Mannréttindasáttmála Evrópu og taldi dómur-
inn rétt að líta til 2. mgr. 6. gr. og 1. mgr. 7. gr. sáttmálans8 þegar niðurstaða yrði
fengin í málinu. I forsendum dómsins segir síðan:
7 Til þess er einnig að líta að ísland hafði fullgilt Mannréttindasáttmála Evrópu með auglýsingu
nr. 11/1954 og þvt' kom að líkindum til álita að dómurinn túlkaði íslensk lög í samræmi við efnis-
ákvæði 1. mgr. 7. gr. sáttmálans. Sérstök tilvísun minnihlutans til 2. mgr. 6. gr. mannréttindasátt-
málans virðist benda til þess sönnunarvafa, sem dómarinn taldi vera fyrir hendi varðandi saknæma
aðild skipstjórans í málinu á grundvelli óbeins athafnaleysis.
20