Tímarit lögfræðinga - 01.06.1999, Blaðsíða 10

... það [er] þekkt og útgerðarmenn hafa kvartað yfir því í mín eyru, að kvótahafar
selji kvótann sinn ár eftir ár án þess að þurfa sjálfir að senda eigin skip eftir þeim
afla. Þeir eru sumir hverjir í annarri vinnu eða lifa í vellystingum á sólarströndum
fyrir leiguna af aflahlutdeildinni sem þjóðin hefur úthlutað þeim.
En hversu hneykslaðir sem menn geta verið á dæmisögum um sólarlanda-
ferðir kvótahafa, þá verður slíkt athæfi varla dæmt óréttlátt nema lögin sem
færðu þeim veiðiheimildamar og leikreglumar eftirleiðis standist ekki siðferði-
lega. Sú skoðun bíður næsta kafla.
2.2.2 Lénskerfí
Þessi nafngift á rætur að rekja til þess að í krafti yfirburðastöðu sinnar hafa
kvótaeigendur ýmist leigt öðrum bátaeigendum kvóta eða fengið þá til að veiða
fyrir sig.8 í báðum tilvikum losnar kvótaeigandinn, lénsherrann, undan því að
bera kostnað við veiðamar en ber samt úr býtum allt að helmingi af verðmæti
aflans. Leiguliðinn reynir vitaskuld að bæta sér upp tapið með því að minnka
þann hlut sem kemur til skipta fyrir sjómennina.9 Þannig hafa sjómenn verið
látnir taka þátt í kvótakaupum útgerða og því hafa þeir mótmælt harðlega, m.a.
með verkföllum.
Lénskerfið er í raun sú hlið kvótabrasksins sem snýr að mörgum smærri út-
gerðarmönnum og sjómönnum þeirra. Það er bein afleiðing af þeirri úthlutunar-
reglu sem lögfest var árið 1990. Réttmæti þeirrar starfsemi sem kennd er við
lénskerfið er því sumpart háð réttmæti þeirrar reglu. Sú afleiðing þessa að hýru-
draga sjómenn með því að neyða þá til að taka þátt í kvótakaupum á sér þó
engar sýnilegar málsbætur. Segja má að þar verði ranglætið hvað augljósast, því
með vinnu sinni hafa sjómenn skapað forsendur þeirra veiðiheimilda sem voru
afhentar skipseigendum. í stað þess að gefa sjómönnum hlutdeild í kvótanum
eru þeir látnir bera kostnað af braskinu sem kvótaeigendur stunda til að maka
krókinn.
Bæði kvótabraskið og lénskerfið sem af því leiðir eru til marks um þá eðlis-
breytingu sem orðið hefur á sjávarútvegi. Þegar veiðiheimildir eru orðnar að
verslunarvöru, mega kauphallarsjónarmið og viðskiptavit sín meir en fiskni og
góð skipstjóm.10 Þar með hefur verið skorið á þau tengsl vinnu og verðmæta-
sköpunar sem era uppistaðan í hugmyndum okkar um eignarrétt og hljóta að
hafa legið að baki hinum afdrifaríku ákvörðunum löggjafans 1983 og 1990 þeg-
8 Forsendur þessa sköpuðust ekki síst eftir þá pólitísku ákvörðun „Viðeyjarstjórnarinnar" að veita
bátum, sem úrelst höfðu í samræmi við hina upphaflegu hugmynd með kerfinu að fækka skipum,
heimild til veiða. Þeir bátar voru þá látnir fiska fyrir stóra kvótaeigendur, sem réðu ekki sjálfir við
að veiða sinn kvóta, í stað þess að þeir legðu afgangskvóta sinn til endurúthlutunar eða leigðu hann
með eðlilegu framsali.
9 Sjá ítarlega greiningu á þessu fyrirkomulagi hjá Agnari Helgasyni og Gísla Pálssyni: „Con-
tested Commodities: The Moral Landscape of Modemist Regimes". The Joumal of the Royal An-
thropological Institute 3 (1997:3), bls. 451-471, einkum bls. 457-58.
10 Sama rit, bls. 459 og 467.
76