Tímarit lögfræðinga - 01.06.1999, Qupperneq 30

1. INNGANGUR
í íslenskum rétti er sú meginregla ráðandi að bami sé fyrir bestu að alast upp
hjá kynforeldrum sínum. Jafnvel þótt fæstir foreldrar séu færir um að veita bami
sínu óaðfinnanlegt uppeldi og fæst böm komist til fullorðinsára án þess að hafa
hlotið einhver sár á líkama eða sál, verður ætíð að hafa í huga að flestir foreldrar
reyna að veita bömum sínum gott uppeldi. Þótt sýna mætti fram á að bami væri
það mjög til framdráttar að alast upp í öðru umhverfi hjá öðm fólki en
kynforeldrum, gæti slíkt aldrei réttlætt forsjársviptingu. Það er aðeins þegar
foreldrar vanrækja forsjárskyldur sínar að bamavemdaryfirvöldum er lögum
samkvæmt falinn réttur til að forða baminu frá aðstæðum sem em því sannanlega
skaðlegar eða geta hugsanlega verið það. Bamið sjálft hefur ekki tök á því að
forða sér úr slíkum aðstæðum og því verða að vera til úrræði til vemdar því.
Mikilvægustu réttarheimildir á sviði bamavemdar eru bamavemdarlögin nr.
58/1992. Þannig er það lagatextinn sjálfur sem lagður er til grundvallar
ákvörðunum eða úrlausnum á sviði bamavemdarmála. Stundum getur reynt á
nauðsyn þess að nota aðrar réttarheimildir, eins og frumvarpstexta eða réttar-
venju, en á sviði barnavemdar er það ekki mjög raunhæft og að auki stendur
lögmætisreglan í vegi fyrir því að unnt sé að byggja á öðra en settum lögum við
þvingunaraðgerðir af hálfu barnavemdaryfirvalda.
Nú stendur yfir heildarendurskoðun á bamavemdarlögunum og er að vænta
stórfelldra breytinga á lögunum. Þannig er meðal annars að vænta breytinga á
úrskurðarvaldi bamavemdarnefnda og bamaverndarráðs, en samkvæmt 49. gr.
núgildandi laga fer bamavemdarráð með fullnaðarúrskurðarvald í málum sem
skotið er til þess. Fari svo að þessi mál færist til dómstóla í auknum mæli gætu
þær breytingar orðið til góðs, en vanda þarf mjög til þeirra og einnig þarf að
huga að því að fæstir dómarar hafa reynslu af barnavemdarmálum. Að sjálf-
sögðu öðlast þeir hana með auknum málafjölda, en í upphafi þarf að hyggja að
mörgu. Þannig tel ég að dómarar þurfi að gæta sín á því að falla ekki í þá gryfju
að líta á bamaverndarmál sem deilu milli bamavemdaryfirvalda og foreldra.
Bamið er þá ekki lengur aðalatriðið heldur foreldramir annars vegar og yfirvöld
hins vegar. Samkvæmt núgildandi lögum á barnið sér engan talsmann í þessum
málaferlum og nokkur hætta er á að það gleymist. Dómarar verða hins vegar
alltaf að hafa í huga bamið sjálft og það sem því er fyrir bestu og hverjar afleið-
ingar tiltekin niðurstaða kann að hafa fyrir það.
í þessari grein mun ég leitast við að gera grein fyrir skilyrðum forsjársvipt-
ingar samkvæmt 25. gr. bamavemdarlaganna og því sönnunarmati sem fram
þarf að fara hjá bamavemdaryfirvöldum og síðar dómstólum, sé úrskurði bama-
vemdarráðs skotið til dómstóla.
2. FRJÁLST MAT STJÓRNVALDA
Eins og texti laganna um vemd bama og ungmenna ber með sér eru það
matskenndar ákvarðanir sem bamavemdaryfirvöld taka samkvæmt lögunum.
Þegar bamavemdaryfirvöld beita 25. gr. laganna um forsjársviptingu þarf
96