Hugur - 01.01.1989, Side 101

HUGUR
RITDÓMAR
Everitt hafa aukið áhuga hans á gildi tilraunastarfsemi og því er Everitt
meðhöfundur að sumum hlutum bókarinnar.2
Bók Hackings er til merkis um liið frjóa samspil á milli vísinda-
heimspeki og vísindasögu seni átt hefur sér stað á undanförnum áratugum.
Að vissu leyti má rekja upphaf þess til útkomu bókarinnar Gerð vísinda-
byltinga (1962) eftir Thomas S. Kuhn en ræturnar eru dýpri.3 Kuhn er af
fyrstu kynslóð atvinnumanna í vísindasagnfræði sem kom fram eftir lok
seinna stríðs.'1 Sú kynslóð leysti mestmegnis dugmikla áhugamenn af
hólmi. Nú þegar önnur og þriðja kynslóð vísindasagnfræðinga er komin
fram á sjónarsviðið er vísindasagan orðin að stórfelldum iðnaði og erfitt
fyrir vísindaheimspekinga að víkja sér undan því.
Enda þótt pósitívista á borð við Carnap og Popper grcindi á um margt
þá trúðu þeir báðir á einingu vísindanna og á það að skýr mörk væru á
milli uppgötvana og réttlætingar („context of discovery and justification",
5 - 6). A sjöunda áratugnum var þessu andæft af andpósitívistum eins og
Feyerabend, Hanson, Hesse og Kulin. Þótt þeir tryðu ekki á þcssa ein-
ingu vísindanna töldu þeir samt að þróun vísindanna lyti ákveðnum lög-
málum, sbr. eilífa hringrás Kuhns: hefðarvtsindi í anda gildandi viðmiðs,
frávik hlaðast upp og kreppuástand skapast, vísindabylting, og loks
hefðarvísindi í anda nýs viðmiðs. Kenningar skiptu höfuðmáli og voru
eins konar einingarafl líkt og kom fram í þeirri skoðun N.R. Hansons að
allar athuganir væru þrungnar kenningum („theory loaded").5
Hacking telur hins vegar að vísindaþróun og gangur vísindastarfsins
sé mun ruglingslegri. Hann álítur að óeining ríki og það sé háð aðstæðum
hverju sinni, hvort ráði ferðinni, kenningar eða tilraunir. Hann leggur út af
umræðu Cartwrights um lýsingu franska eðlisfræðingsins og vísindaheim-
spekings Pierres Duhem (1861 - 1916) á hugarheimi enskra eðlisfræðinga
19. aldar. Að mati Duhems líktist þessi heimur mest margbrotinni og flók-
inni verksmiðju en í hugarheimi Frakka ríkti aftur á móti stærðfræðileg
fegurð. Cartwright hallast á sveif með Englendingum og segir: „Munurinn
á mérog hluthyggjumanninum er næstum því gtiðfræðilegur. Hluthyggju-
maðurinn álítur að skapari alheimsins hafi unnið eins og franskur
stærðfræðingur. En ég held að t huga Guðs ríki óreiða eins og í hugum
Englendinga.“6
Hacking cr þessu sammála cn kýs hins vegar að segja furðusögu frá
Argentínu. Að mati hans skrifaði Guð ekki bók náttúrunnar, heldur bjó
hann til bókasafn að hætti argentínska skáldsins Jorge Luis Borges þar
sem allar bækur eru eins stuttar og mögulegt er, efni þeirra allra stangast á
en engin þeirra er samt óþörf (219). Þessa skoðun sína rökstyður Hacking
með dæmum úr vísindasögunni, t.d. því að við athugun á tilgátu eðlis-
fræðingsins Roberts H. Dicke um að innviðir sólarinnar snúist tíu sinnum
hraðar en yfirborðið fæst öruggari vitneskja með þvf að nota kenningar
sem styðjast ekki við fyrri hugmyndir um gerð sólarinnar. Hér hefur
Hacking í huga tilraunaverkefni undir stjórn Everitt sem mun prófa al-
mennu afstæðiskenninguna með því að koma snúð (,,gyroscope“) fyrir í
gervitungli sem skotið verður á braut um sólu. Með því verður einnig
hægt að reyna á þolrifin í kenningu Dickes (183 - 5).
Hacking ræðir einnig um tengsl kenninga við líkön og nálganir og
samsinnir Cartwright í því að með nálgunum komist vísindamenn oft nær
99