Heilbrigðismál - 01.06.1995, Side 18

Tómas J<
Lífsgleði njóttu
Hugmyndir um hamingjuna
Grein eftir Vilhjálm Arnason
Ég man ekki til þess að hafa séð eða
heyrt nokkurn halda því fram að hamingj-
an væri ekki þýðingarmikil. Um hitt hefur
verið deilt í hverju hamingjan sé fólgin og
hvað hafi áhrif á hana. Enginn hefur þó
borið á móti á því, svo ég viti til, að ham-
ingjusamur maður uni glaður við sitt. Deil-
umar snúast um það hvaða skilyrðum
þurfi að fullnægja til þess að um hamingju
sé að ræða. Hér verður sagt frá nokkrum
áhrifamiklum hugmyndum um þetta efni.
Þetta eru fornar hugmyndir því heimspek-
ingar fornaldar hugleiddu þetta efni mun
meira en heimspekingar á síðari öldum.
Samt sem áður virðist mér ljóst að þessar
hugmyndir eigi fullt erindi við samtímann.
Hamingjan er meginviðfangsefni forn-
grískrar siðfræði, en sú fræðigrein átti
einkum að leita svara við þeirri spurningu
hvers konar lífi væri best að lifa. Hugtakið
sem þeir notuðu yfir hið góða líf er evdaí-
mónía sem hefur verið þýtt á íslensku sem
farsæld eða velfarnaður fremur en ham-
ingja. Meginástæðan fyrir'því að evdaímón-
ía hefur ekki verið þýtt sem „hamingja" er
að íslenska hugtakið er verulega frábrugð-
ið því gríska. í sem stystu máli mætti segja
að hamingja sé að einhverju leyti huglæg
eða einstaklingsbundin en evdaímónía sé
ástand sem hægt sé að lýsa á hlutlægan
hátt. Ég held að við lítum svo á að einstak-
lingurinn eigi í flestum tilfellum síðasta
orðið um það hvort hann sé hamingjusam-
ur eða ekki. Þetta er vegna þess að ham-
ingja er hugarástand og alla jafna er enginn í
betri aðstöðu til þess að meta sitt eigið
hugarástand en einstaklingurinn sjálfur.
Þetta á hins vegar alls ekki við um hið
góða líf Grikkjanna, því fyrir þeim er far-
sældin nær því að vera sálarástand sem lýt-
ur ákveðnum lögmálum.
Þríþætt sál
Kenning Platons um farsældina er skýr-
asta dæmið um þetta. Platon skipti sálinni í
þrjá megin hluta: Skynsemi, skap og ástríður.
Við höfum öll reynslu af togstreitu milli
þess sem okkur langar til að gera og þess
sem við vitum að við eigum að gera. Til
dæmis getur mann langað ósköpin öll til
að reykja, þótt hann hafi komist að þeirri
niðurstöðu að það sé rangt vegna þess að
Ræktun mann-
legra eiginleika
er lykillinn að
lífshamingj-
unni, því hún
felst í því að
manneskjan
nær öllu því
besta út úr
sjálfri sér og
hún blómstrar.
Sá sem
lifir vel er
ánægður með
sjálfan sig og
það er sú
ánægja
sem ræður
úrslitum um
hamingjuna.
það sé slæmt bæði fyrir hann og aðra. En
þessi skynsamlega niðurstaða nægir hon-
um ekki til þess að láta það ógert að reykja
ef skapfestuna eða siðferðisþrekið vantar.
Með þessu hversdagslega dæmi höfum við
komið inn á alla þrjá þættina sem sálin er
ofin úr að áliti Platons, þ.e. skynsemina,
skapið og ástríðurnar eða langanirnar. Það
er kenning Platons að hver þáttur sálarinn-
ar hafi ákveðnu hlutverki að gegna. Lang-
anir, eins og hungur, þorsti og kynhvöt, sjá
til þess að menn fullnægi frumþörfum sín-
um og þar skiptir hófsemi mestu. Skapið
veitir mönnum þrek til þess að standast
freistingar og verjast yfirgangi annarra og
þarf því einkum að temja sér hugrekki.
Skynsemin á síðan af visku sinni að stjórna
gerðum manns í einu og öllu. Líkt og heil-
brigði í líkamanum er komin undir því að
hvert og eitt lfffæri gegni hlutverki sínu og
vinni saman að heill heildarinnar, þannig
er og sálin heilbrigð þegar þessir þrír þætt-
ir hennar gegna hver sínu hlutverki og fara
ekki út fyrir verksvið sitt. Platon telur alla
lesti manna eiga rætur að rekja til þess að
þeir láti stjórnast af löngunum sínum og þá
18 heilbrigðismál 2/1995