Fréttablaðið - 28.08.2010, Blaðsíða 32

32 28. ágúst 2010 LAUGARDAGUR
H
vernig stendur á
því að ný rann-
sókn á afstöðu
Íslendinga t i l
refsinga stangast
á við allar rann-
sóknir undanfarinna tuttugu
ára. Frá því að þeir telji refs-
ingar allt of vægar í að þeir telji
dómstólana nú of
harða? Helgi Gunn-
laugsson, afbrota-
fræðingur og próf-
essor í félagsfræði
við Háskóla Íslands,
stýrði íslenska hluta
umfangsmikillar
norrænnar rann-
sóknar sem kynnt
var á afbrotaþingi
í Kaupmannahöfn í
síðustu viku. Rann-
sóknin var gerð að
undirlagi Norræna
sakfræðiráðsins en
Helgi vann hana í
samstarfi við félags-
vísindastofnun HÍ.
Sjálfum komu niður-
stöðurnar honum á
óvart. „Ég hef í tut-
tugu ár framkvæmt
símakannanir og
kannað hug Íslend-
inga til refsinga.
Niðurstaðan hefur
alltaf verið sú sama:
65 til 80 prósent Íslendinga hafa
talið refsingarnar of vægar, sér
í lagi fyrir kynferðisbrot. Í þess-
ari stóru könnun sést að myndin
er flóknari. Það má líka spyrja
sig hvort dómstólar á Íslandi sitji
undir ómaklegri gagnrýni fyrir of
mikla mildi. Dómar hér eru í raun
harðir að mati svarenda.“
Upplýsingar minnka refsigleði
Rannsóknin var fjórþætt. Almenn
tilfinning borgara
fyrir afbrotum og
refsingum var könn-
uð með símakönn-
un. Þá var afstaða
þeirra mæld í póst-
könnun, með því að
láta svarendum í té
upplýsingar um við-
urlög og atvikalýs-
ingu á sex afbrotum.
Að lokum voru settir
saman tólf rýnihóp-
ar sem sáu myndbrot
úr réttarhaldi í einu
afbrotamálinu sem
einnig var í póst-
könnuninni. Hópur
starfandi dómara
úrskurðaði síðan um
refsingar í málun-
um sex, út frá þeim
dómavenjum sem
ríkja hér á landi, til
að fá samanburð við
afstöðu borgaranna.
Málin voru öll
alvarleg – líkams-
árás á götu úti, nauðgun, maka-
ofbeldi, fíkniefnasmygl, fjár-
dráttur í banka og búðarrán. Í
Snaraukin
refsiþyngd
Á tíu árum hefur heildarrefsitími dómstóla aukist
úr 200 í 330 á ári. Þetta er að sliga fangelsiskerfið.
Í samtali við Hólmfríði Helgu Sigurðardóttur segir
Helgi Gunnlaugsson afbrotafræðingur margt
benda til að Íslendingar vanmeti hörku dómstóla.
Þeir kjósi í reynd mildari og fjölbreyttari dóma.
þeim öllum vanmátu Íslendingar
hvaða refsing væri líklegust hjá
íslenskum dómstólum. Þá vildu
flestir svarendur í öllum málun-
um sjá vægari refsingar en dóm-
arahópurinn hafði komist að.
Alls staðar á Norðurlöndunum
birtist sama munstrið: Mest var
refsigleði í símakönnuninni, minni
í póstkönnuninni og minnst í rýni-
hópunum. Eftir því sem fólk hefur
meiri upplýsingar, og það fer að
velta fyrir sér valmöguleikunum,
kostum og göllum mögulegra við-
urlaga, dregur úr refsihörkunni.
Á sama tíma vanmetur fólk enn
meira dómstólana.
„Það er klárt að ákveðin van-
þekking er í samfélaginu um raun-
verulegar refsiákvarðanir,“ segir
Helgi. „Fólk gerir sér ekki grein
fyrir refsiþyngd eða hvernig refsi-
ákvarðanir eru rökstuddar.“
Mestur munur í nauðgunarmálum
Í tvenns konar málum skáru
Íslendingar sig úr hópnum, annars
vegar í fíkniefnamálum og hins
vegar nauðgunarmálum. Þegar
kemur að fíkniefnamálum virð-
ist almenningur hafa á tilfinning-
unni að dómar séu harðir og telja
dómarana harðari en sig sjálfa. Í
nauðgunarmálinu var áberandi
hversu stórt bilið var á milli þess
sem þátttakendur héldu að dómar-
ar myndu dæma og raunverulegra
dóma. „Þetta held ég að komi til
vegna háværrar umræðu í samfé-
laginu um að íslenskir dómstólar
séu vægir í kynferðisafbrotamál-
um,“ segir Helgi. „Þetta heyrist
alls staðar – í leiðurum fjölmiðla,
hjá grasrótarsamtökum, á blogg-
inu, alls staðar. Í rannsókninni
segjast 48 prósent Íslendinga telja
að gerandinn yrði sendur í fang-
elsi. Upp undir 80 prósent vildu
að hann færi í fangelsi. Raunin
var síðan sú að dómarar voru mun
harðari í afstöðu sinni.“
Refsiþyngdin snaraukist
Undanfarin tíu ár hefur umræðan
í samfélaginu einkennst af því að
dómskerfið fari of mildum hönd-
um um afbrotamenn. Þetta segir
Helgi greinilega hafa haft áhrif á
dómstóla. Þeir hafi fylgt umræð-
unni eftir og þyngt dóma sína,
sem virðist svo ekki hafa skilað
sér sem almenn vitneskja í sam-
félaginu. „Refsiþyngd hefur auk-
ist mjög á undanförnum tíu árum.
Um aldamótin síðustu var heildar-
refsitími sem dómstólar dæmdu
á ári, og bárust Fangelsismála-
stofnun til fullnustu, 200 ár. Árið
2009 var þessi tala komin í 330 ár.
Afbrotum hefur ekki fjölgað sem
þessu nemur og aukinn alvarleiki
málanna skýrir þróunina ekki að
fullu heldur.“
Mest er refsiþyngingin í
ofbeldisbrotum og fíkniefnabrot-
um. „Það sem kom bylgjunni af
stað voru öðru fremur e-töflumál-
in á árunum 1996 og 1997. Þegar
e-pillan kom inn í íslenskt samfé-
lag var mikill ótti við hana, dóm-
stólar brugðust hart við og dóm-
arnir þyngdust. Það sem gerðist í
framhaldinu var að aðrir dómar
þyngdust líka, enda þótti mörg-
um þeir of vægir í samanburði við
fíkniefnadómana. Umræðan um
að menn hefðu „misst sig“ í fíkni-
efnamálunum fór hins vegar aldrei
í gang.“
Sprungið kerfi
Álagið á fangelsiskerfið hér á landi
er orðið slíkt að það er við það að
láta undan. Þynging refsinga á
stóran þátt í því. Helgi telur að
nefnd á vegum dómsmálaráðu-
neytisins, sem er að hefja skoð-
un á því hvernig bregðast eigi við
ástandinu í fangelsismálum, hljóti
að hafa niðurstöður rannsóknar-
innar til hliðsjónar. „Það má ekki
skilja niðurstöður rannsóknarinn-
ar svo að fólk vilji ekki að brota-
mönnum verði refsað. Þvert á móti
vill fólk að gerendur axli ábyrgð
og hljóti sína refsingu. Um leið vill
fólk að leitað verði leiða til að bæta
þolendum tjónið og koma í veg
fyrir að viðkomandi brjóti af sér
aftur. Við höfum fleiri úrræði en
vist í fangelsi og hugsanlega þarf
að fjölga þeim. Það þarf sífellt að
meta hvernig við verjum fjármun-
um skattborgaranna án þess að að
draga úr réttaröryggi þeirra.“
HELGI GUNNLAUGSSON Telur rakið að nefnd á vegum dómsmálaráðuneytisins, sem
skoðar hvernig bregðast eigi við ófremdarástandi í fangelsismálum, hafi niðurstöður
hinnar umfangsmiklu norrænu rannsóknar til hliðsjónar. Hún sýni að fólk sé tilbúið
til að skoða aðra kosti en langa fangelsisvist sem refsingu fyrir afbrot. FRÉTTABLAÐIÐ/VALLI
Það má spyrja
sig hvort dóm-
stólar á Íslandi
sitji undir
ómaklegri
gagnrýni fyrir
of mikla mildi.
Nauðgun
Jana og Marteinn þekkjast ekki
en starfa hjá sama fyrirtæki. Þau
hittast á vinnunámskeiði á hóteli.
Eftir kvöldmat dansa þau saman og
ákveða eftir það að fá sér drykk á
hótelbarnum.
Barinn var lokaður og á leiðinni
til herbergjanna spyr Marteinn Jönu
hvort hann megi ekki faðma hana.
Jana samþykkir og þau faðmast.
Marteinn býður síðan Jönu upp á
bjór inni á herberginu sínu.
Andrúmsloftið er afslappað og
þau ræða um vinnuna og drekka
nokkra bjóra. Marteinn skreppur
á klósettið og þegar hann kemur
aftur beygir hann sig að Jönu og
byrjar að kyssa hana. Jana segist
ekki kæra sig um þetta. Hún grípur í
hendurnar á honum og reynir að ýta
þeim frá. Marteinn lætur andstöðu
Jönu sem vind um eyru þjóta. Hann
dregur blússuna hennar upp, losar
brjóstahaldarann og snertir og kyssir
brjóst hennar. Jana ýtir honum frá
sér án árangurs. Jana segist vilja fara
en Marteinn togar í hana og dregur
hana að rúminu.
Jana mótmælir og segir Marteini
að leyfa sér að fara. Marteinn lætur
sem hann heyri ekki í henni og
klæðir hana úr buxunum, nærbux-
unum og blússunni. Hann þrýstir
henni niður í rúmið, leggst ofan á
hana og heldur henni fastri. Á sama
tíma nær hann að smokra sér úr
buxunum. Hann liggur þétt upp að
Jönu og nær að eiga við hana stutt
samræði. Jana hleypur á klósettið,
þurrkar sér með handklæði og
klæðir sig í buxur og blússu. Því
næst tekur hún fötin sín og yfirgefur
herbergi Marteins í flýti. Á laugar-
dagsmorgni gengst Jana undir
rannsóknir á neyðarmóttöku vegna
nauðgana. Hún hefur ekki hlotið
líkamlega áverka en er í uppnámi,
niðurdregin og óttaslegin. Fjórum
dögum eftir nauðgunina kærir Jana
Martein til lögreglunnar.
Marteinn hefur ekki áður hlotið
dóm.

Þinn dómur: Þitt mat á úrsk. dómara: *
❍ Núll til hálft ár ❍ Núll til hálft ár
❍ Hálft til eitt ár ❍ Hálft til eitt ár
❍ Eitt til tvö ár ❍ Eitt til tvö ár
❍ Tvö til þrjú ár ❍ Tvö til þrjú ár
❍ Þrjú til fjögur ár ❍ Þrjú til fjögur ár
❍ Meira en fimm ár ❍ Meira en fimm ár
Þannig fór rannsóknin fram
Spurningalisti var sendur 3.000 manna úrtaki. Í honum var lýsing á sex mjög
alvarlegum afbrotamálum, auk upplýsinga um hvers konar refsitegundir
væru í boði. Í öllum tilvikum höfðu afbrotamennirnir gengist við brotum
sínum og því sekt þeirra ljós. Þátttakendurnir fengu spurninguna: Hvaða
refsingu telur þú líklegast að íslenskir dómstólar velji og hvernig myndir þú
sjálfur dæma í málinu?
Hópur starfandi dómara var fenginn til að úrskurða í málunum, út frá
dómafordæmum. Í öllum tilfellum, nema í fíkniefnabrotinu, töldu þátttak-
endur að dómarar yrðu vægari en þeir sjálfir. Raunin var að þeir dæmdu
harðar en flestir þátttakendur í rannsókninni.
Hvernig dæma dómstólar og hvar stendur þú?
Nauðgunarmálið - 77% Íslendinga vildu óskilorðsbundið fangelsi. Helming-
ur þeirra styttri fangelsisvist en 2½ ár. Afstaða dómaranna var 2½ árs fang-
elsisvist. Í þessu máli birtist vanmat á dómstólum hvað skýrast en einungis
48% aðspurðra töldu að dómarar myndu dæma viðkomandi í fangelsi.
Líkamsárás á götu úti - 50% Íslendinga vildu óskilorðsbundið fangelsi. 32
prósent þeirra dæmdu vægar en 8 mánuði. Afstaða dómaranna var 8 mán-
aða óskilorðsbundið fangelsi, en aðeins 38% þátttakenda töldu að dómarar
myndu fella óskilorðsbundinn dóm.
* Í könnuninni sjálfri voru fleiri svarmöguleikar, sem ekki er unnt að birta hér sökum
plássleysis. Þátttakendur höfðu tvo svarmöguleika, gátu til að mynda valið fangelsisvist +
miskabætur. Hér er eingöngu gert ráð fyrir óskilorðsbundinni fangelsisvist í mismunandi
langan tíma.
Líkamsárás á götu úti
Hans er á leið heim úr samkvæmi
ásamt kunningja sínum, Kára, eftir
að hafa rifist við kærustu sína. Fyrir
framan skyndibitastað finnst Hans
sér vera ögrað af Óla, sem situr með
félaga sínum í samræðum.
Hans þrífur í handlegginn á Óla
og segir: „Þú skalt sko ekki tala
svona niður til mín.“ Óli reynir að
slíta sig lausan. Hans slær þá Óla
með krepptum hnefa í höfuðið.
Síðan lemur hann kókflösku í
höfuðið á Óla þannig að flaskan
brotnar. Óli dettur og þegar hann
liggur í götunni sparkar Hans í and-
litið á honum og traðkar á höfðinu
á honum. Hans hleypur síðan af
vettvangi.
Óli kinnbeins- og nefbrotnar auk
þess að fá snert af heilahristingi.
Hann hlaut engan varanlegan skaða.
Hans hefur ekki áður hlotið dóm.
Þinn dómur: Þitt mat á úrsk. dómara:*
❍ Núll til hálft ár ❍ Núll til hálft ár
❍ Hálft til eitt ár ❍ Hálft til eitt ár
❍ Eitt til tvö ár ❍ Eitt til tvö ár
❍ Tvö til þrjú ár ❍ Tvö til þrjú ár
❍ Þrjú til fjögur ár ❍ Þrjú til fjögur ár
❍ Meira en fimm ár ❍ Meira en fimm ár
Sestu í dómarasætið!
Lestu lýsingar á afbrotunum og veldu því næst þá refs-
ingu sem þér finnst við hæfi að brotamaðurinn fái.
Giskaðu svo á hvaða refsingu íslenskir dómarar hefðu
valið. Neðst á síðunni geturðu svo séð hvernig þeir
dæmdu í raun og hvar þú stendur.