Fréttablaðið - 28.08.2010, Blaðsíða 66

34 28. ágúst 2010 LAUGARDAGUR
„Svo var komið að það var vonlaust að ná
samkomulagi við Laxárvirkjun“, segir Ásmundur
Jónsson, bóndi á Hofstöðum, sem var við Miðkvísl
kvöldið góða. „Þá tóku þeir þá ákvörðun að fjar-
lægja þessa stíflu.“
„Það rann mikið vatn um útfallið áður en eftir
að stíflan var byggð voru þetta bara smá lænur.
Það var silungastigi þarna sem kom ekki að
notum fyrir vatnsleysi. Silungurinn gat þess vegna
ekki gengið þarna eins og hann átti rétt á.“
Ásmundur segir að ákvörðunin um að fjarlægja
stífluna hafi verið tekin með stuttum fyrirvara.
„Það var búið að ræða þetta eitthvað. Svo slitnaði
upp úr. Þetta var á laugardegi og margt fólk við
jarðarför á Skútustöðum. Þar var gengið á milli
manna og sagt frá því að meiningin væri að
koma saman við Miðkvísl. Svo var boðum komið
til þeirra sem vitað var að myndu styðja þetta.
Um kvöldið komu menn með skóflur, haka og
járnkarla og byrjuðu að grafa. Svo kom í ljós að
það var steyptur kjarni inni í garðinum. Þá voru
góð ráð dýr. Það var vitað um gamalt sprengiefni
þarna á staðnum frá því hún var byggð og það var
sótt. Hvellhetturnar voru til hjá okkur því þær voru
notaðar við að sprengja upp minkagreni. Svo var
sprengt þegar búið var að moka frá með dráttar-
vélum að neðan. Þetta gaf sig og áin hljóp fram.“
Ásmundur segir minninguna ljúfa. „Menn
gengu að þessu með mikilli ánægju og andinn
var góður. Hann ríkir enn með þessu fólki. Menn
eru stoltir af þessum degi og ég hef ekki enn þá
hitt neinn sem iðrast.“
Þ
egar komið var fram
undir 1970 vantaði nokk-
uð upp á að rafvæðingu
landsins væri lokið. Því
var talið brýnt að virkja
meira til að mæta sívaxandi orku-
þörf heimila og atvinnulífs. Orku-
skortur var vandamál en á sama
tíma næg tækifæri til að bæta þar
um. Aðeins brotabrot þeirrar nýt-
anlegu vatnsorku sem fyrir var í
landinu var þá nýtt. Þeir sem fjöll-
uðu um orkumál og virkjanir á sjö-
unda áratugnum töldu næsta skref
vera að reisa stórar virkjanir, enda
var nýr útflutningsiðnaður þá að
fæðast og þörfin rík. Búrfellsvirkj-
un var tekin í gagnið árið 1970 og
álverið í Straumsvík hóf rekstur
sama ár. Þetta var andi tímans;
böndum skyldi komið á fallvötnin
og byrja átti þar sem hagfelldast
þótti að vinna ódýrt rafmagn.
Árið 1970 var tilnefnt náttúru-
verndarár fyrir tilstilli Evrópu-
ráðsins. Þetta var í anda vakningar
erlendis um náttúruvernd. Þessir
straumar skiluðu sér hingað og
umræða kviknaði um náttúru- og
umhverfisvernd. Laxárdeilan svo-
kallaða er birtingarmynd þessa,
en þess er nú minnst að fjörutíu ár
eru liðin síðan heimamenn nyrðra
fengu sig fullsadda og gripu til
örþrifaráða til að vekja athygli á
málstað sínum: Að bjarga einni
mestu náttúruperlu þessa lands frá
eyðileggingu með byggingu stíflu
og uppistöðulóns í Laxá í Laxár-
dal.
Stórkarlaleg áform
Sprenging Miðkvíslarstíflu í
Mývatnssveit 25. ágúst 1970 er
táknrænn atburður fyrir baráttu
fólksins í Þingeyjarsýslu fyrir
framtíð sinni og lífsgæðum. Hún
markar jafnframt tímamót í nátt-
úruvernd á Íslandi. Á sjöunda ára-
tugnum voru sett fram áform um
að virkja Laxá með stíflu og uppi-
stöðulóni í Laxárdal. Þegar litið
er til baka eru þessi áform svo
stórkarlaleg að undrum sætir og
afstaða heimamanna skiljanleg.
Gljúfurversvirkjun, eins og hún
nefndist, átti að leysa aðkallandi
orkuþörf fjórðungsins, og jafnvel
um allt Norður- og Austurland.
Stóð til, í fjórum áföngum fram-
kvæmda, að reisa 57 metra háa
stíflu efst í gljúfrunum við Brúar,
rétt ofan við Laxárvirkjun. Lónið
hefði náð lengra en fram í miðjan
Laxárdal og gert allar jarðir þar
óbyggilegar enda myndu jarðir og
hús bænda fara á kaf í lónið. Einnig
var gert ráð fyrir fimmta áfanga,
Suðurárveitu, samkvæmt áætl-
un Orkustofnunar. Þá yrði stíflan
hækkuð enn og lónið stækkað með
því að veita Suðurá í Svartárvatn
og Svartá þaðan í Kráká sem fell-
ur í Laxá rétt neðan við Mývatn. Í
heild gerði þessi áætlun ráð fyrir
því að Laxá og fyrrnefnd fallvötn
auk Skjálfandafljóts yrðu nýtt í
þremur virkjunum; Laxárvirkj-
un neðri við Brúar, Laxárvirkjun
efri nýtti vatn frá Mývatni niður
í Laxárdal og Krákárvirkjun, sem
yrði neðanjarðar suður af bænum
Gautlöndum, myndi nýta vatn úr
stóru uppistöðulóni norðvestur af
Sellandafjalli. Skjálfandafljóti yrði
veitt með skurði í Svartárvatn og
þaðan um Suðurárveitu í Kráká og
áfram í Laxá. Í stuttu máli: Til stóð
að gjörbylta vatnavegum og lands-
lagi að því marki að óþekkjanlegt
yrði þeim sem þarna hafa komið.
Rök með og á móti
Kjarni málsins er kannski hvað
heimamenn og virkjunarmenn
litu málið ólíkum augum. Fram-
kvæmdaaðilinn, Laxárvirkjun,
sem var í eigu Akureyrarbæjar
og ríkisins, svaraði andstöðu gegn
Gljúfurversvirkjun með rökum um
hagkvæmni og samfélagslegan og
efnahagslegan ávinning af virkjun-
inni. Stjórn fyrirtækisins kvaðst
telja vafasamt að nokkur hliðstæð
framkvæmd gæfi eins ódýra orku
og menn hefðu einfaldlega ekki
efni á því að nýta ekki slíkan virkj-
unarkost. Bæði í ræðu og riti kom
fram að það væri glórulaust að láta
fuglalíf eða fisk á sundi setja slíka
framkvæmd í uppnám.
Heimamenn, Héraðsnefnd Þing-
eyinga og síðan félag landeiganda
við Laxá og Mývatn, sem voru
formlegir aðilar að deilunni, beittu
á hinn bóginn fyrir sig náttúru-
verndarrökum: „Laxá og Mývatn
eru ómetanleg náttúruundur á
margan hátt, sakir sérstöðu sinnar,
fegurðar, fugla- og dýralífs, bæði
á innlendum og erlendum mæli-
kvarða séð, enda eftirsótt af nátt-
úrufræðingum, sportveiðimönn-
um og náttúruunnendum um allan
heim“, skrifaði einn helsti forystu-
maðurinn í baráttunni gegn virkj-
un, Hermóður Guðmundsson í
Árnesi. Þessu til viðbótar rákust
virkjunaráformin harkalega á við
hagsmuni bænda við Laxá.
Áralöng málaferli
Laxárdeilan var inni á borði dóm-
stóla árum saman og rétt að vísa á
bók lögfræðingsins Sigurðar Giz-
urarsonar sem skýrir þá atburða-
rás í þaula. Alþingi fjallaði einn-
ig um málið frá ýmsum hliðum
sem endaði með lagasetningu. Af
sprengjumönnum er það að frétta
að réttarhöld stóðu vikum saman.
Ekki er nákvæmlega vitað hve
margir voru við Miðkvísl en 65
voru ákærðir fyrir spellvirki sem
valdið hefði almannahættu. Í þann
hóp vantar marga og undir yfirlýs-
ingu, þar sem menn lýstu verkinu
á hendur sér, rituðu 88. Þar að auki
skrifuðu 113 undir yfirlýsingu þess
efnis að þeir hefðu veitt liðsinni sitt
í orði eða verki. Aldrei var upplýst
hverjir hefðu verið forsprakkar við
stíflurofið, stýrt dráttarvélum eða
beitt sprengiefni. Á neðra dómsstigi
þótti rétt, með skírskotun til máls-
atvika, að refsing yrði látin niður
falla en í Hæstarétti hljóðaði dóm-
urinn upp á skilorðsbundna sekt.
Fullnaðarsigur
Laxárdeilan stóð frá 1969 til
1973 og snerist um hvort varð-
veita skyldi Mývatns- og Laxár-
svæðið eða eyða því í núverandi
mynd í þágu raforkuframleiðslu.
Framkvæmdaaðilar létu að lokum
í minni pokann, fallið var frá
áformum um Gljúfurversvirkjun
og Alþingi setti 1974 lög um vernd-
un Laxár og Mývatns. Nú er viður-
kennt og sannað með rannsóknum
að lífríki svæðisins er einstætt á
heimsvísu og er nú undir ákvæð-
um Ramsar-sáttmálans um alþjóð-
lega vernd votlendis.
Dínamít notað í náttúruvernd
Árið 1970 markar í hugum margra þáttaskil í umhverfismálum hér á landi. Þá sprengdu Þingeyingar Miðkvíslarstíflu við Mývatn
og mótmæltu á táknrænan hátt þeim áformum að eyðileggja Laxá og Laxárdal með gerð Gljúfurversvirkjunar. Svavar Hávarðs-
son gluggaði í nýútkomna bók sagnfræðingsins Unnar Birnu Karlsdóttur og ræddi við sprengjumenn.
VIÐ MIÐKVÍSL 25. ÁGÚST 1970 Miðkvísl er ein þriggja kvísla Laxár þar sem áin fell-
ur úr Mývatni. Stíflan var rétt neðan við útfallið. Ekki er vitað hversu margir komu
saman þetta kvöld við ána, en 65 voru kærðir fyrir spellvirki. Að sögn fólksins var
ákvörðunin um að sprengja stífluna tekin með litlum fyrirvara eftir jarðarför á
Skútustöðum í Mývatnssveit. Öll ummerki um stífluna eru nú horfin, líka silunga-
stigi sem sprengjumenn létu vera. MYND/SR. ÖRN FRIÐRIKSSON
■ HEF ENGAN MANN HITT, SEM IÐRAST - Ásmundur Jónsson, bóndi á Hofstöðum
„Eftir að hafa rannsakað sögu viðhorfa til náttúru og
virkjana síðastliðin rúm hundrað ár þá get ég fyllilega tekið
undir það að Laxárdeilan markaði þáttaskil í sögu og stöðu
náttúruverndar hér á landi, enda var þetta í fyrsta sinn
sem virkjunaráform mættu almennri og harðri mótstöðu
hér á landi. Hún var þó enginn endapunktur í sögu átaka
milli náttúruverndarsjónarmiða og orkuöflunar eins og þær
virkjanadeilur sem stóðu eftir að Laxárdeilan var leidd til
lykta eru til vitnis um. Laxárdeilan, það er arfleifð hennar
í íslensku hugarfari, vegur hins vegar enn þungt því hún
stendur upp úr í sögunni sem fyrsti sigur náttúruverndar
gegn virkjunarstefnu stjórnvalda. Þau tímamót sem urðu í náttúruvernd hér á
landi vegna baráttunnar gegn Gljúfurversvirkjun í Laxá fólust í mörgu: Í fyrsta
lagi voru stjórnmálamenn og virkjunaraðilar í fyrsta sinn krafðir um að taka ætti
tillit til náttúruverndarsjónarmiða við gerð virkjunaráforma á Íslandi. Laxárdeilan
skólaði þannig stjórnvöld og orkumálageirann aðeins til því menn gerðu sér
grein fyrir því að ekki yrði lengur hægt að virkja hvar sem væri mótstöðulaust.
Í öðru lagi vakti hún íslenskan almenning til meðvitundar um náttúruvernd og
sýndi hverju mætti áorka í hennar þágu með samtakamætti. Í þriðja lagi leiddi
Laxárdeilan til þess að í fyrsta sinn var virkjunartilhögun sniðin að kröf-
um um náttúruvernd. Gerð var rennslisvirkjun til að valda
sem minnstum náttúruspjöllum í stað þess að sökkva
stórum hluta Laxárdals eins og upphaflega hafði staðið til.
Í fjórða lagi var fallist á kröfu andstæðinga Laxárvirkjunar
um að sett yrðu lög sem kveða á um verndun Laxár frá
upptökum til ósa og um vernd Mývatns-Laxársvæðisins.
Þessi lög tryggðu þannig vernd þessa svæðis gegn frekari
virkjunaráætlunum og mörkuðu kaflaskil í sögu náttúru-
verndar því þau knúðu á um að horft væri á vatnsföll og
landsvæði sem vistræna heild. Barátta gegn virkjun leiddi
þannig til náttúruverndar í tilviki Laxárdeilunnar.“
■ FYRSTI SIGUR NÁTTÚRUVERNDAR Á ÍSLANDI
- Unnur Birna Karlsdóttir, sagnfræðingur
VIÐ ÚTFALL MÝRARKVÍSLAR Ásmundur stendur hér á þeim stað sem
stíflan var. Áin fellur frjáls fram eins og hann orðar það og ummerki um
rask af mannavöldum eru sáralítil
LAXÁRVIRKJUN
ÁRHVAMMUR
ÁRHÓLAR
BIRNINGSSTAÐIRHALLDÓRSSTAÐIR
AUÐNIR
ÞVERÁ
SÉÐ NIÐUR LAXÁRDAL Þessi ljósmynd er tekin fyrir miðjum Laxárdal eða þaðan sem efri mörk uppistöðulónsins hefðu verið ef
fyrirætlanir um Gljúfurversvirkjun hefðu náð fram að ganga. Myndin sýnir þó aðeins hluta þess svæðis sem hefði farið undir vatn.
Hér sést ekki hólma- og flúðasvæðið næst Laxárvirkjun sem er rómað fyrir fegurð. Stíflan við Laxárvirkjun átti að vera 57 metra
há miðað við fyrstu fjóra áfanga framkvæmdarinnar. Hefði komið til fimmta áfanga hefði stíflan orðið hærri og enn meira landi í
dalnum verið sökkt. Bæirnir sem hér eru merktir inn á myndina voru allir í byggð árið 1970. Búseta í Laxárdal hefði lagst af með
öllu ef framkvæmdir hefðu náð fram að ganga. MYND/VIGFÚS HALLGRÍMSSON