Fréttablaðið - 26.05.2011, Blaðsíða 22

22 26. maí 2011 FIMMTUDAGUR
Á síðustu misserum hefur umræða um mengunarmál
farið vaxandi og greinilegt að
aukinnar vitundar gætir meðal
almennings og fjölmiðla um þetta
mikilvæga umhverfismál. Því
fagna ég og hrósa sérstaklega
fjölmiðlum sem hafa staðið fyrir
metnaðarfullum og ítarlegum
umræðum. Umfjöllun um brenni-
steinsmengun frá jarðvarma-
virkjunum og möguleg neikvæð
áhrif hennar á heilsu fólks hefur
verið til umræðu síðustu daga.
Má rekja þá umræðu til viðbragða
heilbrigðiseftirlita hjá Reykjavík-
urborg, Kópavogi og Hafnarfirði
en þessir aðilar hafa gert alvar-
legar athugasemdir við frummat-
skýrslu vegna fyrirhugaðrar jarð-
hitavinnslu við Gráuhnjúka. Hafa
athugasemdir þeirra meðal annars
beinst að ófullnægjandi athugun á
áhrifum brennisteinsmengunar
á íbúa á höfuðborgarsvæðinu, en
mælingar sýna að hún hefur auk-
ist um 140 prósent á síðustu árum.
Mörk í þágu almennings
Fyrir um ári setti ég reglugerð
um leyfilegan styrk brennisteins-
vetnis í andrúmslofti. Markmið
reglugerðarinnar er að draga úr
mengun brennisteinsvetnis frá
jarðhitavirkjunum og mögulegum
neikvæðum áhrifum hennar á
heilsu fólks. Með ríka hagsmuni
almennings að leiðarljósi lagði ég
áherslu á að setja hámarksregl-
ur um leyfilegan styrk brenni-
steinsvetnis í andrúmslofti. Mörk-
in eru nokkuð lægri en þau mörk
sem Alþjóða heilbrigðisstofnunin
(WHO) hefur sett enda eru mörk
stofnunarinnar sett með tilliti til
mögulegra bráðaáhrifa á augu en
ekki langtímaáhrifa á heilsu fólks
en við þær aðstæður þurfum við
að miða hér á landi vegna fjölda
jarðvarmavirkjana og nálægðar
þeirra við þéttbýli. Þessa ákvörð-
un tók ég á grundvelli þess að mikil
óvissa ríkti og ríkir enn um heilsu-
farsáhrif af langvarandi innönd-
un brennisteinsvetnis og því nauð-
synlegt að setja mörkin þannig að
almenningur fái notið vafans.
Kunnugleg viðbrögð
Reglugerðin var harðlega gagn-
rýnd af Samtökum orku- og veitu-
fyrirtækja á Íslandi sem sögðu
ákvörðun mína greinilega tekna á
pólitískum forsendum en ekki fag-
legum. Þessi viðbrögð hljómuðu á
sínum tíma kunnuglega og gera
reyndar enn. Því miður. Fulltrúi
sömu samtaka kvartar sáran yfir
sífellt flóknara starfsumhverfi
fyrir orku- og veitufyrirtækin
og hefur gagnrýnt ýmis frum-
vörp ríkisstjórnarinnar sem fela
í sér breytingu á lagaumhverfi
þegar kemur að nýtingu lands og
auðlinda. Nefnir hann sem dæmi
frumvarp um upplýsingalög en nái
það fram að ganga munu orkufyr-
irtækin verða sett undir upplýs-
ingalögin. Hann telur þá leið ríkis-
stjórnarinnar að friðlýst svæði séu
undanskilin í Rammaáætlun vera
til þess að flækja starfsumhverfi
orku- og veitufyrirtækja. Sama
eigi við um frumvarp til vatna-
mála og frumvarpsdrög um breyt-
ingar á náttúruverndarlögum. Þeir
hagsmunir sem hafðir eru að leið-
arljósi í þessum frumvörpum þ.e.
hagsmunir íslenskrar náttúru
og íbúa á Íslandi feli í sér sífellt
flóknara starfsumhverfi fyrir þá
sem vilja nýta auðlindirnar.
Nýjar áherslur
Sú gagnrýni sem að framan er
rakin minnir á þær áherslur sem
hagsmunaaðilar viðskiptalífs og
fjármálafyrirtæki töluðu fyrir á
árunum fyrir hrun. Lagaumgjörðin
mátti ekki vera íþyngjandi, stjórn-
sýslan átti að vera einföld og litið
var á eftirlit sem óþarfa afskipti.
Við höfum margoft séð alvar-
legar afleiðingar þess að sér-
hagsmunir eru teknir fram yfir
hagsmuni almennings í mörgum
greinum samfélagsins í aðdrag-
anda hrunsins og víða á enn eftir
að taka til hendinni. Framkvæmda-
aðilar og samtök þeirra ættu með
stjórnvöldum að nálgast verkefnin
út frá hagsmunum náttúrunnar og
heildarinnar. Það eru raunveruleg-
ir hagsmunar framtíðarinnar og
komandi kynslóða. Slík sýn verður
og á að vera grundvöllur endurmót-
unarstarfs íslensks samfélags og í
raun eina leiðin út úr kreppunni.
Brennisteinn í andrúmslofti –
hagsmunir almennings
Sjálfbær þróun er hugtak sem mikið hefur verið fjallað um
á undanförnum árum, ekki síst í
kjölfar efnahagshrunsins, mikilla
verðhækkana á hráefnum og vax-
andi vistkreppu. Þrátt fyrir mjög
aukið vægi sjálfbærrar þróunar
í umræðunni virðast fáir þekkja
merkingu hugtaksins nema að
mjög takmörkuðu leyti. Marg-
ir þekkja grundvallarskilgrein-
inguna sem birtist í skýrslunni
Sameiginleg framtíð
okkar: „Sjálfbær þróun
er þróun sem fullnægir
þörfum samtíðarinnar
án þess að skerða mögu-
leika komandi kynslóða
til að fullnægja sínum
þörfum.“ Þetta lætur
vel í eyrum en er samt
ekki fullnægjandi skýr-
ing á hugtaki sem ratað
hefur inn í stjórnarsátt-
mála og námskrár skóla
og kann að rata inn í
stjórnarskrá.
Sjálfbær þróun er
viðbragð við framfara-
spretthlaupi mannkyns
sem hófst með iðnbylt-
ingunni og hefur stað-
ið linnulaust síðan.
Við gerum okkur ef til
vill ekki að fullu grein
fyrir því hvernig álag
á náttúru og auðlindir hefur auk-
ist síðan við upphaf iðnbyltingar
og hvaða áhrif það mun hafa á líf
á Jörðinni. Þess vegna er gott að
hafa í huga orð breska forsætis-
ráðherrans Winston Churchill,
sem sagði að því lengra aftur
sem maður liti, því lengra fram í
tímann sæi maður. Ef við horfum
aftur um nokkra áratugi sjáum
við talsverðar breytingar á mann-
fjölda og á samskiptum manns og
náttúru, en ef við lítum þúsundir
eða milljónir ára aftur í tímann
sjáum við að algjör grundvallar-
breyting er að verða á sambandi
manns og náttúru með veldis-
vexti í nýtingu auðlinda og mann-
fjölgun.
Það tók mannkynið um tvær
milljónir ára, til ársins 1820, að
fylla fyrsta milljarðinn. Það tók
hins vegar ekki nema 180 ár að
sexfalda þá tölu. Að sama skapi
sjöfaldaðist hagkerfi heimsbyggð-
arinnar á einungis hálfri öld frá
1950 til 2000. Orsaka þessara
miklu breytinga er einna helst að
leita í tækniframförum, ekki síst
á sviði orkunotkunar. Allt fram á
19. öld byggði mannskepnan um
70% af orkunotkun sinni á eigin
vöðvaafli. Þá var þrælahald skil-
virkasta leiðin til að afla verald-
legra auðæfa. Iðnbyltingin breytti
þessu og orkunotkun mannkyns
þrefaldaðist á 19. öld með tilkomu
gufuvélarinnar og hún þrettán-
faldaðist á 20. öld með tilkomu
sprengihreyfilsins. Í upphafi 20.
aldar voru framleiddar 150 millj-
ónir olíutunna á ári en í lok ald-
arinnar var ársframleiðslan 28
milljarðar tunna!
Í ljósi mannfjölgunar og auk-
innar orkunotkunar er óhætt að
fullyrða að enginn annar tími í
sögu mannkyns jafnist á við 20.
öldina. Þá urðu algjörar grund-
vallarbreytingar á sambandi
manns og náttúru, sér í lagi í
kjölfar síðari heimsstyrjaldar.
Okkur hefur því vart gefist tóm
til að átta okkur á hinni
nýju heimsmynd og
þeim afleiðingum sem
henni fylgja. Kastljós-
inu hefur eðlilega verið
beint að jákvæðum
hliðum framfarasprett-
hlaupsins, t.d. aukinni
framleiðslu matvæla,
hækkun meðalaldurs
og greiðari samgangna.
En neikvæðar hliðar
framfaraspretthlaups-
ins eru til staðar og
fara stækkandi. Þann-
ig hefur mengun vaxið
mikið, jarðvegs- og
sjávarauðlindir þverra,
regnskógar minnka og
alvarlegar breytingar
eru að verða á vistkerf-
um jarðar, t.d. með eyð-
ingu ósonlagsins, hlýn-
un loftslags og súrnun
sjávar. Þessi þróun nefnist einu
orði vistkreppa.
Það er mín skoðun að sjálfbær
þróun spretti upp úr jarðvegi
pólitískrar grasrótar sem við-
bragð við vistkreppunni og því
óréttlæti sem komandi kynslóðir
og þjóðir þróunarlandanna verða
fyrir af hennar völdum. Sjálfbær
þróun er því sambærileg öðrum
hugmyndastefnum sem hafa
komið fram í kjölfar iðnbylting-
ar til að lagfæra gallað ástand
samfélaga og til varnar jafnrétti.
Þannig börðust afnámssinnar
gegn þrælahaldi og fyrir jöfnum
rétti kynþátta allt frá 18. öld og
fram til dagsins í dag í einhverri
mynd, jafnaðarstefnan mótaðist á
19. öld og hafði það að markmiði
að draga úr misskiptingu auðs og
kvenfrelsisstefnan hafði mikil
áhrif á 19. og 20. öld við að jafna
rétt kynjanna. Sjálfbær þróun er
jafnréttisbarátta 21. aldarinn-
ar með áherslu á jafnan rétt til
umhverfisgæða og auðlinda og á
efnahagslegt jafnrétti milli þjóða
iðnríkja og þróunarríkja. Sjálf-
bær þróun er nýr áfangi í jafn-
réttisbaráttu sem staðið hefur
um aldir.
Sjálfbær þróun er jafn-
réttisbarátta 21. aldar
Umhverfismál
Guðmundur Hörður
Guðmundsson
umhverfisfræðingur
Orsaka þess-
ara miklu
breytinga er
einna helst
að leita í
tæknifram-
förum, ekki
síst á sviði
orkunotk-
unar.
Umhverfismál
Svandís
Svavarsdóttir
umhverfisráðherra
Stjórnsýslan átti
að vera einföld
og litið var á eftirlit sem
óþarfa afskipti.
Nýleg skýrsla svonefndar Verð-tryggingarnefndar opinberar,
óvænt kannski, djúpstæða kreppu
í íslenskum stjórnmálum. Þeir sem
eiga að leiða þjóðina út úr efna-
hagslegum erfiðleikum virðast
margir hverjir álíka stefnufastir
og skopparakringlur. Nú er þörf á
því sem aldrei fyrr að leggja spilin
á borðið af raunsæi og að vænting-
ar taki mið af efnahagslegri stöðu
þjóðarbúsins. Varast ber að láta
eins og þeim vanda sem fjölmargir
standa frammi fyrir eftir langvar-
andi góðæri og á köflum aðgátslitla
einkaneyslu sé hægt að þeyta eitt-
hvert út í buskann og þar með sé
hann horfinn. Fjórir nefndarmanna
í Verðtryggingarnefndinni undir
forystu tveggja alþingismanna tóku
sér því miður þessa stöðu á póli-
tíska leiksviðinu með tillögum sem
þeir hafa kynnt í tveimur greinum
í Fréttablaðinu.
Fjórmenningarnir boða það
sem skuldugir vilja sjálfsagt helst
heyra, að þeir muni ekki þurfa að
borga skuldir sínar að fullu. Lagt
er til að raunvextir verði lækkaðir
á gildandi lánum með handafli og
beinlínis nefnt að tiltekin vaxtapró-
senta sé á við 20% lækkun höfuð-
stóls skuldarinnar. Eflaust er það
einlægur vilji tillögumannanna að
bæta efnahag skuldugs fólks, en
þeim er það vel ljóst og það kemur
fram í skýrslunni að aðrir muni
greiða reikninginn. Skuldir hverfa
ekki heldur aðeins færast til. Það
sem einn sleppur við verður annar
að borga. Það er kjarni málsins.
Hinir góðhjörtuðu nefndarmenn
ætla með tillögu sinni lífeyrisþeg-
unum að borga. Ellilífeyrir, sem
lífeyrissjóðirnir greiða, verður
lækkaður gangi tillögurnar eftir,
bæði þeirra sem nú þegar taka út
sinn lífeyri og eins hinna sem á
næstu árum munu fara á eftirlaun.
Þetta eru líklega milljarðatugir á
hverju ári sem velta á frá þeim
sem skulda yfir á herðar hinna
sem hafa lagt fyrir til elliáranna.
Gamla fólkið á að borga. Bæta
á gamla fólkinu upp tekjuskerð-
inguna að einhverju leyti með því
að hækka bætur almannatrygginga
úr ríkissjóði. Það fylgir ekki tillög-
unum hverjir eigi að borga þessi
auknu ríkisútgjöld. Það gleymdist.
Svona málflutningur er vandamál
en ekki lausn og lýsir alvarlegri
pólitískri kreppu.
Pólitískar skopparakringlur
Stjórnmál
Kristinn H.
Gunnarsson
fyrrverandi
alþingismaður