Faxi - 01.12.1982, Qupperneq 9

Landmenn afm/b Muninn við fiskaðgerð útieins og tiðkaðist fram undirmiðja öid.
1943 til 1952 jókst hestaflafjöldi
Sandgerðisbáta um 114%, en á
sama tíma jókst stærð bátanna
(brúttólestir) aðeins um 68%.
Af ályktunum útgerðarmanna og
sjómanna frá þessum tíma er líka
Ijóst að vélaraflið var nýtt út í ystu
æsar. Útvegsbændafélag Kefla-
víkur kvartaði yfir því haustiö 1953
að bátavélar væru „mikið keyrð-
ar“ á vetrarvertíð. Skipstjóra og
stýrimannafélagið Vísir ályktaði
þá aö lítið væri við þessu að gera,
en þó mætti stytta þá leið sem far-
in væri „með fullri ferð“, með því
að breyta reglum um burtfarar-
staði.
Saga róðratímans er býsna
merkileg, ekki síst fyrir þá sök að
þrátt fyrir harða samkeppni og
hagsmunaárekstra náðist sam-
komulag sem flestir gátu unað við.
Og frumkvæðið kom frá sjómönn-
um sjálfum.
Fiskileit
Breytingar á aðstæðum fisk-
veiða eru ekki einskorðaöar við
báta og veiðarfæri. Á síðustu ára-
tugum hafa tækninýjungar auö-
veldað skipstjórum staðarákvörð-
un og fiskileit. Svo mjög hafa
þessar nýjungar breytt sjósókn að
oft er látið að því liggja að tæknin
hafi tekið af mönnum ómakið. Nú-
tíma fisksjár hafa gert fiskinn sýni-
legan í vissum skilningi og radar
og lórantæki hafa gert mönnum
kleift að rata á fjarlæg mið þrátt
fyrir slæmt skyggni.
Ég hef kannað að hve miklu
leyti tækninýjungar sem þessar
hafa breytt þýðingu skipstjórans
fyrir mismunandi aflabrögð. Ég at-
hugaði gögn um afla, stærð, og
sjóferðafjölda Sandgerðisbáta á
tíu vetrarvertíðum frá 1943 til
1981. Mérlékm.a. huguráaðvita
hvort stærð báts og sjóferðafjöldi
hefðu meiri þýðingu fyrir aflanum
nú en áður, eða, með öðrum orð-
um, hvort það að bátar úr sömu
verstöð fiska misvel á sömu vertíð
stafaði í vaxandi mæli af tækni-
legum ástæðum. Hér er ekki rúm
til að gera ítarlega grein fyrir þeirri
tölfræðilegu könnun, sem um er
að ræða, en í stuttu máli var niður-
staðan sú að síðustu fjóra áratugi
eða svo hefði engin teljandi breyt-
ing orðið. Sá hluti aflamunar
Sandgerðisbáta, sem ekki á ræt-
ur að rekja til mismunandi báts-
stærðar og mismunandi sjóferða-
fjölda, hefur lítiö breyst. Hinn per-
sónulegi þáttur, framlag skipstjór-
ans, hefur ekki rýrnað eins og oft
er gefið í skyn.
Ekki er þó ólíklegt að snögg
kynslóöaskipti hafi orðið í hópi
skipstjórnarmanna. Allavega hef-
ur þjálfun skipstjóra tekið stakka-
skiptum. Áður tileinkuðu menn sér
smátt og smátt þann þekkingar-
banka, sem fyrri kynslóðir höfðu
aflað í glímu sinni við fiskinn og
náttúruöflin. Nú fer þjálfun skip-
stjórnarmanna fram í sérhæfðum
stofnunum. Leiðsögn eldri manna
er því takmarkaðra vegamesti en
áður. Þetta er þó ekki einhlítt.
Fiskveiðar eru mun félagslegri nú
en áður. Veiðar verða vart stund-
aðar án þekkingar á öllu því sem
fram fer á miðunum. ,Skipstjórann
varðar meira um það hvað aðrir
hafast að en formann fyrri alda.
Talstöðin hefur auðveldað mönn-
um að verða sér úti um þá þekk-
ingu sem máli skiptir. Slíka þekk-
ingu er aðeins hægt aðtileinkasér
í starfi, vegna þess að hún er stað-
bundin og síbreytileg.
í tíð árabátaformannsins skipti
skilningur á náttúrulegum teiknum
sköpum. Ferðir fugla gátu verið
vísbending um að loðna væri að
ganga á miðin og sagt var aö ,,á
eftir loðnu kæmi fiskur“. Af lit
sjávar mátti stundum draga álykt-
anir um fiskigöngur. Veðurspár
voru byggðar á ítarlegri staðbund-
inni þekkingu, m.a. á sjólagi og
skýjafari. Fiskimið voru ,,kortlögð“
með hliðsjón af „djúpmiðum" og
,,landmiðum“, sem í sameiningu
mynduðu flókin hnitakerfi. Kenni-
leitin, sem Sandgerðingar notuðu
til að rata á þekkt fiskimið, voru
u.þ.b. 55 aðtölu.
Þrátt fyrir alla þessa þekkingu
töluðu menn um að „renna blint í
sjóinn". Sjómenn drógu ályktanir
um lífkerfi sjávar og verur, sem
voru huldar sjónum þeirra, út frá
sýnilegum náttúrulegum teiknum.
Hugtakið „eftirtekt", sem oft ber á
góma í frásögnum gamalla sjó-
manna, er órækur vitnisburður um
mikilvægi ályktana sem eru
byggðar á sýnilegum atburðum í
náttúrunni.
Eftirtekt af þessu tæi er nokkuð
frábrugðin aðferðum skipstjóra nú
á tímum. Rafeindatæknin hefur
gert skipstjórum kleift að fylgjast
mað ýmsu sem áður var falið.
Heimur þeirra er þess vegna frá-
brugðinn þeim sem blasti við for-
mönnum fyrri tíðar. Þennan mun
orðaði reyndur skiþstjóri, Þórhall-
ur Gíslason, hnyttilega í samtali
við höfund þessarargreinar:
„,Áður fylgdust menn meira
með ýmsu i náttúrunni. Nú
þurfa þeir þess ekki lengur.
Tæknin slævir menn“.
Áður en nútíma fiskileitartæki
komu til sögunnar, gátu menn
ekki öðlast vitneskju um fiskinn
milliliðalaust, nema þegar hann
hafði verið dreginn á land. Álykt-
anir um fiskigöngur var einungis
hægt að draga af öðrum náttúru-
legum fyrirbærum. Nú eru slíkar
ályktanir að sumu leyti óþarfar.
Enn sem fyrr er það þó náttúran,
sem sér skiþstjórum fyrir upplýs-
ingum. í vissum skilningi eru
,,neistar“ fiskileitartækjanna,
myndir radarsins og talnarunur
lóransins jafn náttúruleg fyrirbæri
og fuglar himinsins og kennileiti í
landi. En það er ekki lengur
ástæða til að velta vöngum yfir
hinum hefðbundnu teiknum.
„Eftirtektinni" gömlu hefur því
hrakað. Sömu sögu er að segja af
fiskikortunum. Þau eru ekki lengur
hugarfóstur fiskimannsins, heldur
hafa þau verið fest á þrykk. Stað-
arákvörðun hefur þar af leiðandi
orðið formlegri og vélrænni en áð-
ur.
Nú kunna menn aö spyrja hvort
nútíma aðferðir við fiskileit séu í
eðli sínu frábrugðnar þeim sem
áður tíðkuðust. Víst er að sú
þekking sem máli skiptir, hefur
breyst. Skipstjórum er Ijóst að
sjávarhiti hefur áhrif á hrygningu
og fiskigöngur. Þeim er líka fullljóst
að endurkast rafeindatækjanna
gefur margvíslegar vísbendingar
um botnlag og fiskistofna. Og svo
mætti lengi telja. En sérhver
skipstjóri prófar sínar eigin til-
gátur. Sífellt eru gerðar kerfis-
bundnar tilraunir með fiskimið,
,,neista“, veiðarfæri, beitu o.s.frv.
Slíkar tilraunir eru ekki ósvipaðar
tilraunum fyrri kynslóða. Áður fyrr
settu formenn fram tilgátur um
fiskigöngur á grundvelli eigin at-
hugana á samhengi í náttúrunni.
Gildi þeirra var prófað, þær voru
staðfestar eða þeim hafnað í Ijósi
fenginnar reynslu. Aðferð skip-
stjóra er hin sama. Ef eitthvað skil-
ur á milli kynslóðanna að þessu
leyti er það nákvæmnin í mæling-
um þeirra síðarnefndu, sem nú-
tímatækni hefur gert mögulega.
Vandamál líðandi stundar eru
leyst á svipaðan hátt og áður.
Þankagangurinn er hinn sami, en
upplýsingamar sem menn eiga
aðgang að hafa breyst.
Heimildir:
Elsa Kristjánsdóttir 1978. „Byggða-
þróun á Suðurnesjum“, Faxi (1-2).
Gils Guðmundsson 1981.,,Sandgerði
— önnurgrein", Faxi (2).
Jón H. Júlíusson 1980.,,Þróun hafnar-
mála i Sandgerði“, Faxi (jólabl).
Magnús Þórarinsson (ritstj.) 1960. Frá
Suðurnesjum. Reykjavik:
Félag Suðurnesjamanna í Reykjavik.
Meðan hafnarskilyrði voru slæm í Sandgerði var stærð báta um 20 tonn, - eins og
þessir er liggja við Haraldarbryggju, - sem siðar fékk nafnið Miðnesbryggja.
FAXI-189