Morgunblaðið - 04.10.2009, Síða 31

31
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4. OKTÓBER 2009
Morgunblaðið/Golli
Öryggisnet „Á velferðarkerfið er litið sem öryggisnet sem fólkið í landinu geti treyst á, ef þörf krefur, um lengri eða skemmri tíma.“
Þ
egar gera á betur en vel fer
oft ver en illa.“ Yfirskrift
bréfsins er þessi, því það
fjallar um málaflokka og
ákvarðanir, sem menn
hafa nálgast af góðvild og
fullir af réttlætiskennd en
niðurstaðan sem fæst
verður einatt í reynd önn-
ur en til var stofnað. Í
flestum löndum eiga menn sín stóru deilumál.
Útlendingar botnuðu vísast lítið í endalausum
og tilfinningaþrungnum deilum Íslendinga um
kvótamál, línutvöföldun, veiðileyfagjöld og
annað í undraveröld pólitískrar umræðu um ís-
lensk sjávarútvegsmál. Stærsta samtímamálið
í Bandaríkjunum snýst hins vegar um heil-
brigðisþjónustu og fjármögnun hennar, og hef-
ur sú umræða staðið með litlum hléum í ára-
tugi þar í landi og við eigum satt best að segja
erfitt með að botna til fulls í þeim. Öflugustu
stjórnmálamenn þessa mikla ríkis hafa skellt
sér af afli í slaginn um heilbrigðismálin og oft-
ar en ekki komið frá honum skaddaðir og jafn-
vel kalnir á hjarta. Í upphafi forsetatíðar Bills
Clintons stóð mikið til og forsetafrúin sjálf,
Hillary Rodham, var sett í forystu öflugs hóps,
sem gæti loks komið þessu helsta baráttumáli
demókrata í höfn. Forsetinn sjálfur var ekki
langt undan í baráttunni, þótt hann vildi ekki
setja allt sitt pólitíska eiginfé að veði. En þótt
Hillary væri kostum búin og fylgin sér og öllu
hafi verið tjaldað til urðu hún og forsetinn að
láta í minnipokann. Eftir þau úrslit hafði hún
sig lítt í frammi í pólitísku vafstri það sem eftir
lifði forsetatíðar bóndans en sinnti hefðbundnu
drottningarlíku hlutverki bandarískrar for-
setafrúar.
Óvíst hvort Obama fær sitt fram
Obama, núverandi Bandaríkjaforseti, er með
traustvekjandi meirihluta í þinginu og byrjaði
feril sinn með myndarlega pólitíska eiginfjár-
stöðu. Þótt nokkuð hafi úr vinsældum hans
dregið er lítill vafi á að demókratar hafa ekki
lengi átt svo gott tækifæri til að koma helsta
hugðarefni sínu áfram. Þó er alls ekki víst að
forsetinn og hans lið í þinginu hafi sitt fram því
andstaðan er mikil og að hluta byggð á hug-
sjónum og viðhorfum repúblikana og all-
margra demókrata, en að hluta á áróðurs- og
fjármagnsstyrk afla, sem hafa ríka hagsmuni
af óbreyttu eða lítt breyttu ástandi.
Hér á landi er engum stjórnmálaflokki alveg
sama um heilbrigðismálin, en þau eru ekki
deilumál í líkingu við það sem að framan var
lýst. Reyndar er það svo að íslensku stjórn-
málaflokkarnir eiga fullt í fangi með að fá kjós-
endur sína til að trúa því að bullandi ágrein-
ingur sé um velferðarmál. Í því efni virðist
mörgum að einkum sé deilt um tittlingaskít
þótt látið sé sem umræðan snúist um kúadellu,
svo snúið sé út úr orðum stórskáldsins. Vissu-
lega eru vinstrimenn í stjórnarandstöðu mjög
útgjaldavænir í velferðarmálum en svo rennur
á þá raunsæishamur lendi þeir óvænt í ríkis-
stjórn. Sama gildir með öfugum formerkjum
um þá sem eru hægra megin við félagshyggju-
mennina. Auðvitað má með pólitísku stækkun-
argleri sjá áherslumun, þótt stundum þurfi
pólitíska smásjá til að greina hann. Enginn
grundvallarágreiningur er um að velferðar-
þjónusta eigi að vera öflug og helst jafngóð og
gerist hjá þeim, sem hafa efni á að bjóða best.
Þetta sameiginlega markmið gerir miklar
kröfur til ríkissjóðs og er snúið við aðstæður
eins og þjóðin býr við núna. Og þar sem þessi
markmið hafa forgangsstöðu þrengja þau
mjög að öðrum málaflokkum, sem teljast þýð-
ingarmiklir, en eru þó ekki fast að því pólitískt
heilagir. Deiluefnin sem hægt er að ná upp um
velferðarmálin lúta fyrst og fremst að því,
hvort hægt sé að veita þjónustuna með hag-
kvæmari hætti en gert er, hvort einkarekstur
geti verið þjónustuaðili við ríkisreksturinn í
meiri mæli og þar fram eftir götunum. Í
Bandaríkjunum deila menn um hvort hverfa
eigi að nokkru frá einkarekstri sjúkrakerfisins
og eins því fyrirkomulagi, að vilji menn eiga
rétt á öðru en miðlungs eða minniháttar þjón-
ustu verði þeir að tryggja stöðu sína í framtíð
með greiðslum til einkarekinna trygginga-
félaga.
Íslenska skipanin ekki án agnúa
En þótt fullyrt skuli hér að langflestir Íslend-
ingar mundu ófúsir að skipta á sínu velferðar-
kerfi og því bandaríska er ekki þar með sagt
að hin íslenska skipan sé agnúalaus. Á velferð-
arkerfið er litið sem öryggisnet sem fólkið í
landinu geti treyst á, ef þörf krefur, um lengri
eða skemmri tíma. Enginn vill að þetta örygg-
isnet breytist í veiðinet, sem fólk festist í þegar
öryggisþátturinn er ekki lengur nauðsynlegur.
Nýverið upplýsti Vinnumálastofnun að upp
hefðu komið grunsemdir um, að það fyrir-
komulag, að umsækjendur um atvinnuleys-
isbætur gætu komið umsóknunum á framfæri
við viðkomandi sjóð með rafrænum hætti,
hefði verið misnotað í töluverðum mæli. Er-
lendir starfsmenn, sem farnir væru frá landinu
og væru þess vegna hugsanlega í vinnu annars
staðar, hefðu orðið sér úti um atvinnuleysis-
bætur hér á landi með þessari aðferð. Vinnu-
málastofnun brást við með því að setja það
skilyrði að hin rafrænu boð yrðu að fara um ís-
lenska tölvu. Og nú áttu bótasvindlararnir
næsta leik og fólu kunningjum sínum hér á
landi að sækja fyrir sig rafrænt um bætur með
íslenskri tölvu! Og enn höfðu þeir töluvert upp
úr krafsinu frá vinnumálayfirvöldum, sem
senda þann reikning auðvitað umsvifalaust til
íslenskra skattgreiðenda, sem hafa nóg á sinni
könnu um þessar mundir. Þá var gripið til þess
ráðs að kalla 600 „bótaþega“ óvænt til fundar
við vinnumálastofnunarmenn með skömmum
fyrirvara og duttu þá margir úr skaftinu. Þetta
er auðvitað óskemmtileg saga og vonandi
flögrar ekki að Vinnumálastofnun að hún sé
búin að komast fyrir svindlið. En svo vont sem
svindlið er, þá er annað verra og það er vel-
ferðargildran í atvinnumálum sem saklaust
fólk hefur fallið í og sér ekki leið til að losna úr.
Minnkandi hvati til að vinna
Ekki er hægt að halda því fram að atvinnuleys-
isbætur séu háar og stundum er sagt að þær
séu ekki mannsæmandi, svo lágar sem þær
eru. Og vel meinandi stjórnmálamenn úr öllum
flokkum áttu því bágt með að horfa upp á það
ástand svo atvinnuleysisbætur voru hækkaðar
í áföngum á nokkrum árum. Svo var loks kom-
ið að munur þeirra og lægstu taxtalauna var
því sem næst enginn orðinn. Þó voru þessar
bætur auðvitað ekki nein ósköp og fáir þeir
sem sæmilegu voru vanir hefðu átt auðvelt
með að framfleyta sér á þeim. Vandinn var
bara sá, að það sama er auðvitað hægt að segja
um allra lægstu taxtalaun, bæði hér á landi og í
öðrum ríkum löndum. En meðan hin pólitísku
góðmenni voru að mjaka upp kaupmætti at-
vinnuleysisbóta gerði þetta ekki mikið til, því
vinnuaflseftirspurnin var slík, að það voru
sárafáir á strípuðum taxtalaunum. Nú er öldin
að verða nokkuð önnur. Hvatinn af því að
hverfa frá bótalífinu og yfir í atvinnulífið hefur
því minnkað mikið. Geðfelldasta leiðin út úr
þessu vandamáli er auðvitað sú að hækka laun-
in. En það er ekki auðvelt eins og staða at-
vinnulífsins er og í annan stað verður ekki auð-
velt að ná sátt um að bætur skuli sitja eftir
þegar loks skapast skilyrði til að hækka laun á
ný skref fyrir skref.
Víða mikið atvinnuleysi í Evrópu
Atvinnustig hefur verið mjög hátt á Íslandi
síðustu tvo áratugi. Nú í hinni íslensku kreppu
er líklegt að atvinnuleysi verði um hríð næst-
um því jafnmikið og það er að jafnaði í Evrópu-
sambandslöndum. Jafnvel svonefndir Evrópu-
sérfræðingar, sem virðast því miður næsta
undantekningarlítið jafnframt vera sanntrúað-
ir rökheldir Evrópusambandssinnar, geta þó
varla fagnað þeim árangri Íslendinga að vera
komnir með ESB-atvinnuleysi því sá árangur
kann að verða aðeins tímabundinn. Víða í Evr-
ópu, til að mynda í Bretlandi, er ekki óalgengt
að þrjár kynslóðir atvinnuleysingja búi saman
á heimili. Þetta hefur ekkert breyst til batn-
aðar, þótt töluverður efnahagslegur upp-
gangur hafi verið þar síðustu ár fyrir banka-
kreppu. Þá skapaðist mikill fjöldi starfa, en
þau fóru einkum til innflytjenda leitandi að
betra lífi. Atvinnuleysingjarnir sáu ekki nægi-
legan ávinning af því að fara af sófum og leita
út á vinnumarkaðinn og berjast fyrir bættum
kjörum. Góðærið hafi eingöngu birst þeim í ör-
lítið hærri bótum til þess að munurinn á milli
þeirra og allra lægstu taxta minnkaði ekki.
Ekkert af því sem hér að framan er nefnt er
sagt atvinnuleysisbótaþegum til hnjóðs. Þeir
hafa ekkert til saka unnið. Þeir bera saman þá
kosti sem þeim bjóðast og sjá ekki leið út úr
þeim ógöngum sem pólitískir velgerðarmenn
almennings hafa komið þeim í. „Þegar á að
gera betur en vel er stundum gert ver en illa.“
Þegar gera á betur en vel …
Reykjavíkurbréf
031009