Morgunblaðið - 04.10.2009, Qupperneq 32

32 Umræðan
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 4. OKTÓBER 2009
The IMF, the Credit Crunch and Iceland:
a New Fiscal Saga?
Dr. Sheetal K. Chand frá Háskólanum í Osló
mun halda opinn fyrirlestur í Háskóla Íslands,
Háskólatorgi stofu HT-105, mánudaginn 5.
október kl. 12-13.
Iceland was badly hit by the global credit crunch, with severe consequences for the welfare
of the population. The country now has an IMF program. The country’s fiscal and monetary
policy stance will be discussed, several problems identified and some solutions proposed.
Fyrirlesturinn fer fram á ensku.
Allir velkomnir. Aðgangur ókeypis.
HAGFRÆÐIDEILD
ÚRGANGUR er sá
hluti aflaðs varnings,
sem eftir stendur
þegar sá sem aflaði
hefir tínt úr honum
valin efni. Eftirstöðv-
arnar – fast sam-
félagssorp, skamm-
atafað FSS – eru
þekktar á heimsvísu
sem Municipal Solid
Waste skammstafað
MSW. Skipulögð meðferð á FSS
felst í að minnka tilurð þess við
upptökin, flokka til endurvinnslu,
jarðgera og farga í urð eða
brennslu. Þó er urðun ekki förg-
un, heldur ákveðið form af
geymslu.
Þegar FSS verður til er verðið
á því neikvætt – skuld á máli bók-
ara – því nú kostar að losa sig við
úrgang. Og skuldin vex við með-
ferð á úrgangi – söfnun, flutninga,
flokkun, endurvinnslu, jarðgerð –
þar til honum er komið í verð eða
fargað. En úrgangur inniheldur
efni, sem hægt er að nýta, og
orku, sem vinnst ef brennt er.
Skuldina þarf að afskrifa þegar er
urðað er, en hún greiðist niður ef
er brennt, hvorttveggja á reikning
fólksins í landinu.
Flæði efna gegnum samfélög má
líkja við óhreinan árfarveg um
blómlegan búgarð. Byggingarefni
– steinsteypa, stál, timbur, gler,
gerviefni – verða eftir um skeið,
en slithlutir, t.d. fatnaður, hjól-
barðar og veiðarfæri, staldra
skemur við. Einnota efni – hrein-
lætisvörur og umbúðir – fara rak-
leiðis í gegn. Ef farvegurinn er
stíflaður flæðir áin yfir bakka
sína, út um allt eins og raun ber
oft vitni um.
Framleiðslutækni ræður ferð-
inni í framboði. Heimurinn hefir
ánetjast allsnægtum líkt og fíkni-
efnum. Kreppan, sem talið var að
draga myndi úr tilurð FSS, stóð
ekki undir væntingum, því hún er
ekki efnahagskreppa, heldur
óreiða í fjármálum. Þegar það er
lagað fer framleiðslan aftur á fulla
ferð. Erfitt er að komast að upp-
tökum tilurðar, því hún er dreifð
um allan heiminn og hann er stór.
Því er líklegt að við verðum að lifa
við þetta.
Göfugar hugsjónir
um að hefta tilurð úr-
gangs við upptökin
virðast eiga langt í
land. Reglugerð ESB
ákveður stærð um-
búða fyrir smáhluti.
Varahlutir í heim-
ilistæki og tölvur eru
seldir hver fyrir sig í
umbúðum, sem rúma
myndu tugi þeirra.
Önnur reglugerð
heimilar að skilja um-
búðirnar eftir í versl-
uninni, en kaupandinn fer enn
með kassana heim því það er
þægilegra að henda þeim í ruslið.
Erlendis hefir flokkun til end-
urnýtingar verið reynd á hundr-
aðfalt stærri svæðum en á Íslandi.
Oftar en ekki stöðvast ferlið að
flokkun lokinni og þá myndast al-
ræmd flokkuð fjöll. Á meginlandi
Evrópu var reynt að lauma ófögn-
uðinum til þróunarlanda gegn
gjaldi. Þar var honum komið fyrir
í yfirgefnum námum eða hann
skilinn eftir á víðavangi. Þetta var
stöðvað af heilbrigðisyfirvöldum.
Meðalhitastig í jörðu á Íslandi
eru rétt yfir frostmarki, ámóta og
í ísskáp. Fróðir fullyrða að hita-
stig í urð sótthreinsi hrúgaldið, en
greinir á um hvert hitastigið er.
Pasteur áleit það verða að vera
a.m.k. 88°C í dágóða stund. En í
jöðrum hrúgaldsins verður kæling
og þar falla hitastigin í átt að
ríkjandi ástandi umhverfis urðina.
Þetta kom vel í ljós þegar jaðar á
tíu ára gamalli urð fyrir slát-
urúrgang á söndunum sunnan
jökla var rofinn vegna stækkunar.
Þar ultu fram heillegar vambir,
sem minntu helst á götóttar nær-
brækur.
Í jarðgerð er hrúgaldið minna
um sig en í stórri urð og yfirborð-
ið miðað við rúmmál mun stærra.
Þar verður meiri kæling og ekki
líklegt að sótthreinsun verði. Líf-
seigar pestir – bifstafur (salmon-
ella, veldur taugaveiki), milt-
isbrandur (anthrax), gin- og
klaufaveiki (food-and-mouth di-
sease), stífkrampi (tetanus), svína-
flensa (swine flu, H1N1 virus) og
riða (Creutzfeldt-Jakob disease
eða scrapie) – þrífast vel við þessi
skilyrði. Þegar sauðfé er skorið
niður vegna riðu eru skrokkarnir
urðaðir, en þó skýtur riðu sífellt
upp. Í BNA verður krabbameins
oftar vart í hverfum, sem reist eru
á eða nærri urðunarsvæðum. Og
þess eru dæmi að þegar fornleifa-
fræðingar róta í mörg hundruð
ára gömlum grafreitum veikist
þeir af taugaveiki eða stífkrampa.
Umhverfisvæn förgun FSS með
brennslu takmarkar flæði
brennslulofts við 1⁄3 af því, sem op-
inn eldur tekur til sín. Bruninn er
sveltur. Þarna verða til ófullkomin
gös – metan, etan og kolsýrlingur,
sem eiga frekari hvörf við súrefni
eftir – í stað koltvísýrlings og
vatnsgufu þegar bruni á sér stað í
frjálsu loftflæði. Þessum gösum er
svo brennt í eftirbrennslu. En ef
FSS er látið á jörðina undir ber-
um himni ráðast skordýr á allt líf-
rænt, en annað rotnar og fúnar;
ruslið breytist í sömu gastegundir
og sömu föstu efnin og ef það
fuðrar upp í eldi. Þarna verður
m.ö.o. hægur bruni, sem ekki er
sveltur og skilar út í umhverfið
sömu gróðurhúsalofttegundum og
opinn eldur. Hið sama skeður í
urð.
Reykhreinsibúnaður í sorporku-
verum skilar gösum frá brennsl-
unni umhverfisvænum út í and-
rúmsloftið. Búnaðurinn hefur
þróast ört á undanförnum árum
og er nú minni fyrirferðar og
ódýrari en áður. Á sama tíma hef-
ir FSS orðið mikið hreinna en það
var á síðustu áratugum liðinnar
aldar. Umræða síðari ára hefir
þvingað framleiðendur til að koma
í veg fyrir að óheppileg efni fari
út í verslunarumhverfið.
Hugleiðingar um sorp
Eftir Ingvar
Níelsson » Þetta kom vel í ljós
þegar jaðar á tíu ára
gamalli urð fyrir slát-
urúrgang á söndunum
sunnan jökla var rofinn
vegna stækkunar. Þar
ultu fram heillegar
vambir, sem minntu
helst á götóttar nær-
brækur.Ingvar Níelsson
Höfundur er verkfræðingur, sérhæfð-
ur í sorporkuvinnslu.
EINS og öllum er
kunnugt lagði Ísland
fram formlega aðild-
arumsókn að Evrópu-
sambandinu í lok júlí
að undangenginni
mikilli umræðu um
allt þjóðfélagið og á
Alþingi. Ýmis samtök
og hagsmunaaðilar
hafa fjallað mikið um
málið og tekið afstöðu,
ýmist með eða á móti.
Samtök bænda hafa einnig rætt
Evrópumálin. Þau hafa komist að
þeirri niðurstöðu að ESB sé ekkert
fyrir íslenska bændur. Þau hafa
einnig ákveðið að taka ekki þátt í
umræðunni meðan á umsóknarferli
stendur. Bændasamtökin vilja því
ekki einu sinni ræða ESB. Samtökin
nota Bændablaðið til þess að koma
boðskap sínum á framfæri.
Er þeim stætt á þessari afstöðu?
Íslenskur landbúnaður er sá land-
búnaður sem nýtur hvað mestra
styrkja á byggðu bóli, samkvæmt
OECD og tölum landbúnaðarsam-
takanna. Árið 2005 var þetta um 10
milljarðar króna. Framlag landbún-
aðar til landsframleiðslunnar var
1,1% árið 2006 og í greininni störf-
uðu 3,8% vinnuafls í landinu (voru
38% árið 1940). Til samanburðar má
geta þess að rekstrargjöld Hafn-
arfjarðarbæjar árið 2007 námu svip-
aðri upphæð. Þetta er því eins og að
íslenskur almenningur myndi greiða
fyrir allan rekstur Hafnarfjarð-
arbæjar.
Laun bænda eru einnig sér kapít-
uli útaf fyrir sig. Meðallaun þeirra
eru með þeim lægstu á almennum
vinnumarkaði. Vitað er að bú-
mennskan dugar mörgum ekki til að
ná endum saman. Grípa því margir
til alls kyns aukavinnu. Þetta er
staðfest í nýrri skýrslu, Litróf bú-
skapar og byggða, sem Háskóli Ís-
lands gaf nýlega út. Þar kemur
fram að 70% fjölskyldna, „hafa ein-
hverjar tekjur af launavinnu eða
verktakastarfsemi utan býlisins.
Þetta er með því hæsta sem gerist í
Evrópu,“ segir í skýrslunni. Í henni
kemur einnig fram að áhyggjur
vegna nýliðunar í landbúnaði eru of-
arlega í huga bænda. Meðalaldur
bænda árið 2006 var 52 ár.
Þá eru margir bændur gríðarlega
skuldsettir, sérstaklega mjólk-
urbændur. Fyrir skömmum voru
fréttir í fjölmiðlum þess efnis að um
10% þeirra glímdu við mjög alvarleg
fjárhagsvandræði og stefnir nokkur
fjöldi þeirra í gjaldþrot.
Hvað varðar styrki er það athygl-
isverð staðreynd að íslenskir bænd-
ur fá tvöfalt meiri styrk en bændur
innan ESB, sem hlutfall af verð-
mæti framleiðslunnar. Um er að
ræða 30% innan ESB,
en yfir 60% hér á landi.
Þetta má lesa í Hag-
tölum bænda árið 2007.
Af þessu má því
draga eftirfarandi
ályktun: Hér er um
litla grein að ræða, en
mikilvæga, allir ís-
lenskir neytendur vilja
jú íslenskar landbún-
aðarafurðir og bera
traust til landbúnaðar-
ins. Það hafa kannanir
sýnt. En hún kostar,
svo um munar. Staða greinarinnar
vekur einnig þá spurningu hvort
bændur hljóti ekki að velta fyrir sér
nýjum kostum? Eða er óbreytt
ástand óskastaðan?
Á íslenskur almenningur (styrk-
veitandinn) ekki þá kröfu gagnvart
samtökum bænda að þau verði með
í þeirri lýðræðislegu umræðu sem
þarf að fara fram um Evrópumál,
þar sem hagsmunir bænda skipta
miklu máli? Geta samtökin verið
„stikkfrí“ í þessu dæmi? Er þessi
krafa óeðlileg? Þess má geta að
Bændasamtökin fengu yfir hálfan
milljarð á fjárlögum í fyrra frá hinu
opinbera, sem er inni í heildarstuðn-
ingi til stéttarinnar.
Er ekki hægt að líta á það sem
„þegnskyldu“ bændasamtakanna að
taka þátt, en ekki segja sig frá
þessu með þeim hætti sem samtökin
hafa gert? Ef hægt er að dæma
„lýðræðisþroska“ samtaka á borð
við Bændasamtökin, hvaða álykt-
anir er þá hægt að draga af þessari
afstöðu? Er þetta ábyrg afstaða
samtaka, sem telja sig hafa það
hlutverk að tryggja fæðuöryggi
þjóðarinnar? Það er ekki lítið eða
léttvægt hlutverk í nútíma sam-
félagi!
Væntanlega mun innan ákveðins
tíma liggja fyrir aðildarsamningur
fyrir okkur Íslendinga að taka af-
stöðu til. Hvernig ætla bænda-
samtökin sér að koma að ferlinu
fram að því að samningurinn liggur
fyrir? Hvað ef samningurinn verður
hagstæður fyrir bændur og íslensk-
an landbúnað? Hvað gera bændur
þá? Verður svarið nei?
Hvað gera
bændur þá?
Eftir Gunnar Hólm-
stein Ársælsson
Gunnar Hólmsteinn
Ársælsson
» Bændasamtökin
hafna aðildarvið-
ræðum við, og aðild að
ESB.
Hvað gerist ef aðild-
arsamningur verður
hagstæður íslenskum
landbúnaði? Hvað gera
bændur þá?
Höfundur er stjórnmálafræðingur.
MORGUNBLAÐIÐ birtir
alla útgáfudaga aðsendar um-
ræðugreinar frá lesendum.
Blaðið áskilur sér rétt til að
hafna greinum, stytta texta í
samráði við höfunda og ákveða
hvort grein birtist í umræðunni,
í bréfum til blaðsins eða á vefn-
um mbl.is. Blaðið birtir ekki
greinar, sem eru skrifaðar fyrst
og fremst til að kynna starfsemi
einstakra stofnana, fyrirtækja
eða samtaka eða til að kynna
viðburði, svo sem fundi og ráð-
stefnur.
Innsendikerfið
Þeir sem þurfa að senda
Morgunblaðinu greinar eru vin-
samlega beðnir að nota inn-
sendikerfi blaðsins. Formið er
undir liðnum „Senda inn efni“
ofarlega á forsíðu mbl.is. Einnig
er hægt að slá inn slóðina
www.mbl.is/sendagrein
Ekki er lengur tekið við
greinum sem sendar eru í tölvu-
pósti.
Í fyrsta skipti sem formið er
notað þarf notandinn að nýskrá
sig inn í kerfið, en næst þegar
kerfið er notað er nóg að slá inn
netfang og lykilorð og er þá
notandasvæðið virkt.
Ekki er hægt að senda inn
lengri grein en sem nemur
þeirri hámarkslengd sem gefin
er upp fyrir hvern efnisþátt en
boðið er upp á birtingu lengri
greina á vefnum.
Nánari upplýsingar gefur
starfsfólk greinadeildar.
Móttaka aðsendra greina