SunnudagsMogginn - 29.11.2009, Side 18

18 29. nóvember 2009
S
tyrmir Gunnarsson, fyrrverandi ritstjóri Morg-
unblaðsins, telur að fulltrúalýðræðið sé komið í
ógöngur og Íslandi fyrir bestu að þróa það áfram
yfir í beint lýðræði. Í nýrri bók hans, Umsátrinu,
kemur skýrt fram að þeir, sem voru við völd í aðdrag-
anda hrunsins, höfðu vísbendingar um hvað var að gerast
en brugðust ekki við og á meðan héldu vandamálin áfram
að hrannast upp. Hvers vegna brugðust stjórnvöld ekki
við?
„Ég held að ýmislegt valdi því,“ segir Styrmir. „Í fyrsta
lagi verðum við að gera okkur grein fyrir að það er auð-
veldara að tala um þetta eftir á heldur en að átta sig á því
hvað er að gerast í miðri atburðarásinni. En það er alveg
ljóst að frá árslokum 2005 liggur fyrir bæði opinberlega
og inn á við að bankarnir standa frammi fyrir alvarlegum
vandamálum.
… átök sem kjörin ríkisstjórn og Alþingi hefðu tapað
Ég held því fram í þessari bók að hefðu stjórnvöld gert
tilraun til þess í árslok 2005 að koma böndum á bankana
og stöðva vöxt þeirra hefðu þeir brugðist ókvæða við.
Forustumenn þeirra hefðu tekið höndum saman um að
berjast gegn öllum slíkum áformum og í ljósi fenginnar
reynslu af þjóðfélagsumræðum á Íslandi á undanförnum
árum, þar á meðal þátttöku fjölmiðla í þeim, er ég þeirrar
skoðunar að kjörin ríkisstjórn hefði staðið frammi fyrir
slíkri mótmælaöldu að hún hefði aldrei komist upp með
það. Bankarnir hefðu sagt: Við borgum þessi háu laun,
við borgum þessa miklu skatta til samfélagsins, við
styrkjum menningarlífið og þetta og hitt og þið ætlið að
stoppa okkur af. Við erum framtíðin og getum byggt al-
þjóðlega fjármálamiðstöð með Ísland sem bækistöð og
þið ætlið að stoppa okkur af. Þarna hefðu orðið pólitísk
átök sem kjörin ríkisstjórn og Alþingi hefðu tapað hefðu
þau reynt að fara út í þau.“
Styrmir kveðst hins vegar þeirrar hyggju að hægt hefði
verið að ræða þessi mál í alvöru vorið 2006 eftir að sú
mikla gagnrýni kom fram á bankana, sem Morgunblaðið
sagði rækilega frá á fyrstu mánuðum þess árs.
„Þá um vorið hefði kannski verið hægt að takast á við
þetta, en þá fóru bankarnir sjálfir í að laga sína stöðu. Það
tókst ágætlega og hefur kannski dregið úr ríkisstjórninni
á þeim tíma að gera ráðstafanir.“
Vandi bankanna kemur aftur upp sumarið 2007 þegar
fréttir berast af vandamálum vegna húsnæðislána í
Bandaríkjunum.
„Þá finnst mér að legið hafi nokkuð ljóst fyrir að mikil
hætta gat verið á ferðum fyrir íslensku bankana og ís-
lensku útrásarfyrirtækin svokölluðu,“ segir Styrmir. „Nú
er ég ekki að koma með neina eftiráspeki vegna þess að
þeim skoðunum var lýst hér í Reykjavíkurbréfi strax í lok
júlí 2007 að mikil hætta gæti verið á ferðum fyrir bankana
og þessi stóru útrásarfyrirtæki. En ég fann það mjög vel
haustið 2007 og fram að áramótum að þeir, sem voru
virkir í viðskiptalífinu á þeim tíma trúðu því ekki að
þetta væri að gerast. Þeir trúðu því að þó að hlutabréfa-
markaðurinn væri að falla mundi hann fara upp aftur og
þeir trúðu því ekki að varanlegur samdráttur væri að
verða á alþjóðlegum mörkuðum, jafnvel þó að allir pen-
ingar væru horfnir af þeim. Það er auðvitað alveg ljóst að
þegar komið er fram á haustið 2007 var óhugsandi fyrir
íslensku bankana að halda áfram að fjármagna sig með
þeim hætti sem þeir höfðu gert – með því að selja skulda-
bréf á alþjóðlegum mörkuðum. Ég held að þarna hafi
verið ákveðið óraunsæi á ferðinni.“
Styrmir segir að staðan hafi skýrst til muna þegar
komið var fram á 2008 og þar hafi fundur Davíðs Odds-
sonar, Geirs Haarde og Ingibjargar Sólrúnar Gísladóttur í
febrúar 2008 verið lykilatriði.
„Svo getum við spurt okkur hvers vegna ríkisstjórnin
grípi ekki til neinna aðgerða strax í upphafi 2008. Mér
finnst svolítið erfitt að skilja það. Vilji maður sýna ýtr-
ustu sanngirni má kannski segja að ríkisstjórnin fái ólíkar
upplýsingar úr ólíkum áttum. Hún fær sterkar viðvaranir
þáverandi seðlabankastjóra á fundinum í febrúar, en eins
og segir í bókinni fær hún annars konar upplýsingar frá
forstöðumanni Fjármálaeftirlitsins í mars 2008 þar sem
kemur fram að bankarnir hafi staðist öll þau próf, sem
eftirlitið hafi sett þá í. Að vísu tekur hann fram eins og ég
segi frá að þetta sé svona nema bankarnir séu að ljúga.“
– Og athyglisvert að hann noti það orð. Heldur þú að
eitthvað búi að baki því?
„Á svipuðum tíma eins og fram kemur í bókinni lýsir
Davíð Oddsson áhyggjum á fundi með Geir H. Haarde og
fleirum af því hvort bankarnir séu að gefa réttar upplýs-
ingar.“
Styrmir telur að margt skýri aðgerðarleysi ríkisstjórn-
arinnar en í hans huga er það „orðið kristaltært á miðju
sumri 2008 að allur grundvöllur fyrir rekstri bankanna
eins og hann hafði verið í nokkur ár var horfinn og
óhugsandi að halda áfram á sömu braut.“
– Þá er orðið dálítið seint að stoppa í götin.
„Allt of seint.“
– Þú nefnir oft í bókinni hina vel menntuðu Íslendinga,
sem voru í fararbroddi í íslensku fjármálalífi. Um leið
lýsir þú þeim skaða, sem viðskiptahættir þeirra hafa
valdið í íslensku efnahagslífi og tekur sem dæmi Flug-
leiðir og Eimskip, fyrirtæki, sem voru keypt, allt verð-
mætt tekið innan úr þeim og þau skilin eftir í rjúkandi
rúst. Á bak við þessa gjörninga eru þessir vel menntuðu
Íslendingar. Þrátt fyrir alla menntunina eru þarna ein-
hverjir brestir.
Enginn stóð upp og sagði: Ég tek ekki þátt í þessu
„Ég trúði því fyrir mína parta að þessi nýja kynslóð
manna í viðskiptalífinu, sem höfðu orðið sér úti um við-
skiptafræðimenntun á Íslandi og í bestu háskólum í út-
löndum, bæði í Evrópu og Bandaríkjunum, kynni meira
fyrir sér í viðskiptum en forverar hennar. Ég trúði því að
þetta fólk hefði verið búið að læra svo margt að velgengni
þjóðarinnar byggðist meðal annars á þekkingu þess og
færni. Nú horfumst við í augu við að rekstur þessara fyr-
irtækja hefur verið eyðilagður. Fyrirtækin voru rústuð og
ekkert er eftir af þeim. Hvað veldur þessu? Eina raunsæja
skýringin á því finnst mér vera að peningaæðið var svo
mikið og allt þetta unga og vel menntaða fólk átti svo
mikið undir því persónulega að taka þátt í þeim leik, sem
var hafinn og við gerðum okkur takmarkaða grein fyrir í
hverju var fólginn, að nánast enginn þeirra stendur upp
og segir: Ég tek ekki þátt í þessu. Ég held að það sé enga
Galopnum
allt sam-
félagið
Í nýrri bók, Umsátrinu, lýsir Styrmir Gunnarsson því hvernig
umheimurinn snerist gegn Íslendingum í bankahruninu. Í bók-
inni lýsir hann aðdraganda hrunsins og spyr hvernig þetta gat
gerst og hvernig við getum komist út úr vandanum.
Karl Blöndal kbl@mbl.is