SunnudagsMogginn - 29.11.2009, Síða 28

28 29. nóvember 2009
Eftirlíking af þrælaskipinu Zong á Tha-
mes-ánni í London fyrir nokkrum árum.
Í
byrjun september 1781 lagði breska þrælaskipið
Zong úr höfn í Afríku sem leið lá til Jamaíka. Sigl-
ingin sóttist hægt vegna óhagstæðra vinda,
meintra klaufalegra siglingahátta og þeirrar ein-
földu staðreyndar að alltof margir þrælar voru um borð.
29. nóvember var svo komið að sextíu þrælar og sjö úr
áhöfn skipsins höfðu týnt lífi vegna vannæringar og
sjúkdóma. Skipstjóranum, Luke Collingwood, var vandi
á höndum. Ekki svo að skilja að hann hefði áhyggjur af
heilsu þrælanna, heldur velti hann því fyrir sér hvort
það borgaði sig yfir höfuð að skila þeim í land. Sam-
kvæmt gildandi lögum voru eigendur skipsins nefnilega
tryggðir fyrir dauðsföllum á sjó en kæmi Collingwood
með þrælana lifandi í land, þar sem þeir svo dæju drottni
sínum, fengju þeir engar bætur. Í þessu ljósi tók skip-
stjórinn þá afdrifaríku ákvörðun að varpa 122 fárveikum
þrælum fyrir borð. Tíu til viðbótar stukku sjálfviljugir í
faðm Ægis.
Zong skilaði sér heilu og höldnu til Jamaíka tæpum
mánuði síðar og eigendur skipsins, sem höfðu lifibrauð
sitt af þrælaviðskiptum, gerðu í kjölfarið kröfu á hendur
tryggingafélagi sínu. Hver þræll var tryggður fyrir þrjá-
tíu sterlingspund. Hvorki meira né minna. Samkvæmt
lögum voru þrælar á þessum tíma skilgreindir sem
„farmur“. Tryggingafélagið andmælti málatilbún-
aðinum með þeim rökum að ekki hefði verið nauðsyn-
legt að fleygja þrælunum í sjóinn þar sem nóg vatn hefði
verið um borð og tiltölulega stutt til Jamaíka þegar
verknaðurinn var framinn. Fyrsti stýrimaðurinn á Zong
var lykilvitni í málinu og staðfesti fyrir dómi að 420
gallon af vatni hefðu verið eftir við komuna til Jamaíka.
Samt dæmdi rétturinn eigendunum í hag.
Tryggingafélagið áfrýjaði dómnum og þá komst rétt-
urinn að þeirri niðurstöðu að það væri ekki bótaskylt. Í
dómsorði kom fram að vatnsskorturinn væri bein af-
leiðing af óstjórn við lestun skipsins, þ.e. alltof margir
þrælar hefðu verið um borð.
Athygli vekur að málaferlin snerust um tryggingafé,
ekki mannslíf. Skýringin er sú að dómskerfið í Bretlandi
leit ekki á þræla sem menn á þessum tíma, heldur skip-
aði þeim á bekk með hrossum og almennum varningi.
Til að setja málið í ennþá skýrara samhengi var það ekki
lögbrot árið 1781 að myrða þræl, hvorki einn né fleiri
saman. Fyrir vikið var árum saman rætt um „Zong-
málið“, aðeins „hættulegir öfgamenn“ töluðu um
„fjöldamorðin á Zong“. Einn þeirra, mannréttinda-
frömuðurinn Granville Sharp, freistaði þess raunar að fá
málið tekið upp sem morðmál en talaði fyrir daufum
eyrum.
„Hvaða þvæla er það að manneskjum hafi verið varp-
að fyrir borð?“ spurði lögmaðurinn John Lee. „Þetta mál
snýst um lausafé eða varning. Svertingjar eru varningur
eða eign; það er firra að saka þessa harðduglegu
drengskaparmenn um morð. Neyðin knúði dyra og þeir
gerðu allt rétt undir þessum kringumstæðum. Colling-
wood skipstjóri setti hagsmuni skips síns og öryggi
áhafnarinnar á oddinn. Það er heimska að draga dóm-
greind virts, reynds og víðföruls skipstjóra í efa, einkum
þegar þrælar eiga í hlut. Þetta er sambærilegt við að
fleygja timbri í sjóinn.“
Þrátt fyrir kergju dómskerfisins voru þrælahaldarar
ekki búnir að bíta úr nálinni með fjöldamorðin á Zong.
Málsatvik spurðust út með hægðinni, meðal annars fyrir
atbeina mannréttindafrömuðanna Thomas Clarksons og
James Ramsays. Talið er að sú umræða hafi m.a. orðið til
þess að löggjöfinni var breytt og morð á þrælum gerð
refsiverð. Þeim áfanga var þó ekki náð fyrr en nokkrum
áratugum síðar.
orri@mbl.is
Bára kyssti
dimma brá
Á þessum degi
29. nóvember 1781
Blóðbaðið á Zong. Skipverjar hentu á annað hundrað þrælum í sjóinn.
„Svertingjar eru varn-
ingur eða eign; það er
firra að saka þessa harð-
duglegu drengskapar-
menn um morð.“
Í
byrjun júní á næsta ári, hinn 8. júní
2010, verða 200 ár liðin frá fæð-
ingu þýzka tónskáldsins Roberts
Schumanns. Á tónleikum Sinfón-
íuhljómsveitar Íslands á fimmtudag í síð-
ustu viku var píanókonsert Schumanns
fluttur og samtals mun hljómsveitin flytja
verk hans á fernum tónleikum. Af því til-
efni sagði Bergþóra Jónsdóttir, blaða-
maður Morgunblaðsins, sem veit meira
um músík en flestir þeir, sem ég hef
kynnzt, hér í blaðinu daginn áður 18.
nóvember sl.:
„Robert Schumann þurfti að hafa
meira fyrir því en flestir aðrir að fá að
kvænast konunni, sem hann elskaði,
Clöru Wieck. Það var heldur ekkert sjálf-
gefið að konur á nítjándu öld fengju að
giftast manninum, sem þær elskuðu …
Robert Schumann var einstaklega skap-
andi í því að tjá Clöru ást sína í tónlistinni
og hún, annálaður píanósnillingur, spil-
aði. Gæti það hafa verið rómantískara? En
eitthvað vafðist það fyrir Schumann að
semja verk í stóru formi fyrir Clöru – pí-
anókonsert … Þá var það að Clara fékk
hugmynd og stakk upp á því, að hann
stækkaði fantasíu, sem hann hafði þá
samið, fyrir píanó og hljómsveit, og gerði
hana að konsert. Þetta gerði Schumann
og hans eini píanókonsert varð til árið
1845.“
Líf Clöru og Roberts Schumanns snerist
hins vegar ekki bara um ást og tónlist.
Rannsóknir hafa sýnt, að Schumann var
haldinn geðhvarfasýki (maníó-depress-
ívum sjúkdómi) og það er erfitt að hlusta
á þessa undurfögru tónlist, eins og píanó-
konsert hans er, án þess að minnast þess.
Sömu rannsóknir hafa sýnt, að einmitt á
þeim árum, sem píanókonsertinn varð
til, sótti þunglyndið á Schumann. Talið er
að konsertinn hafi orðið til á árunum
1841-1845 og eitt þessara ára, 1844, samdi
hann ekki neitt. Þegar þetta er haft í huga
verður þessi píanókonsert enn meira af-
rek en ella. Þeir, sem kynnzt hafa djúpu
þunglyndi, segja að sé til helvíti á jörð, sé
það þar að finna. Hvernig er hægt að
skapa slíka fegurð í því hugarástandi?
Allt er þetta þeim mun meira umhugs-
unarefni vegna þess, að á þeim árum, sem
Schumann var uppi, var nánast enga
lækningu að fá við geðhvarfasýki eða
öðrum geðsjúkdómum. Á grundvelli
rannsókna, sem gerðar hafa verið á ævi
og verkum Schumanns, hefur verið búið
til línurit, sem sýnir fjölda tónsmíða
hans. Hann rís upp í mikilli maníu árin
1840 og 1849 en þau tvö ár eru afköst
hans mest. Í því felst ekki að hann hafi
samið sín beztu verk þau ár. Árið 1854
reyndi hann að fremja sjálfsmorð og
tveimur árum síðar dó hann á geð-
sjúkrahúsi að því er sagt er með
því að svelta sig í hel.
Það er svo önnur áleitin
spurning hvað orðið hefði úr sköp-
unargáfu Schumanns hefði hann verið
uppi á okkar tímum og lækningaaðferð-
um nútímans beitt á sjúkdóm hans.
Hvaða afleiðingar hefði það haft ef raflost
hefðu verið notuð? Hvað hefði gerzt ef
hann hefði tekið litíum? Hefðu tónverk
hans orðið til? Ég kann ekki að svara því
en dreg það í efa.
Tónlistarsköpun Schumanns á sama
tíma og hann stendur í harðri baráttu við
þennan erfiða sjúkdóm er meiri háttar af-
rek en svo má spyrja, hvort hann hefði
búið yfir þessum sköpunarhæfileikum án
sjúkdómsins. Hver eru tengslin á milli
sköpunargáfu og geðsjúkdóma og þá ekki
sízt geðhvarfasýki? Um það er fjallað í
merkri bók eftir dr. Kay Redfield Jam-
ison, prófessor við John Hopkins-háskóla
í Bandaríkjunum, sem ég hef áður vitnað
til á síðum Morgunblaðsins og nefnist
Snert með eldi (Touched with fire). Eftir
lestur þeirrar bókar er ekki hægt að efast
um að slík tengsl séu fyrir hendi. Upplýs-
ingar í þessari grein um geðhvarfasýki
Schumanns og þróun sjúkdóms hans og
tónsmíða eru sóttar í þá bók.
Þótt líf Roberts Schumanns sé áhuga-
vert umhugsunarefni í þessu samhengi á
það ekki síður við um Clöru Schumann.
Hún býr með manni, sem sveiflast á milli
djúps þunglyndis og óheftrar maníu ár-
um saman, eignast með honum átta börn,
heldur utan um sköpunargáfu hans og
gerir honum kleift að fá útrás fyrir hana
og er á sama tíma píanisti á heims-
mælikvarða þeirra tíma. Og verður svo
inspírasjón fyrir Jóhannes Brahms. Þetta
er einstök afrekskona og ljóst, að hún
hefur orðið að þola mikið á sinni ævi.
Stundum hef ég spurt æskuvin minn,
Atla Heimi Sveinsson, tónskáld, sem hef-
ur samið svo fögur tónverk að þau hafa
orðið hluti af þjóðarsál samtímans, hvað-
an þessi fegurð komi. Síðast spurði ég
hann fyrir rúmri viku, þegar hann spilaði
og söng heima hjá sér nýtt verk við
Gunnarshólma Jónasar Hallgrímssonar
fyrir nokkra gesti sína. Atli Heimir getur
ekki svarað þessu. „Þetta kemur bara,“
segir hann. (Þetta nýja verk verður frum-
flutt á fullveldisfagnaði Heimssýnar á
þriðjudaginn kemur.)
Hvaðan sem fegurðin í tónsmíðum
Schumanns kemur er ljóst að hún verður
til hjá manni, sem hefur þjáðst meira en
við venjulegt fólk getum nokkru sinni
skilið. Eitt píanóverka Roberts Schu-
manns heitir Davidsbündlertänze. Í fyrr-
nefndri bók sinni segir dr. Jamison, að
þetta verk endurspegli mótsagnirnar í
skapgerð Schumanns (sem koma fram í
þunglyndi hans og maníu). Hún vitnar í
bréf, sem hann skrifaði Simonin de Sire í
febrúar 1838, þar sem hann segir: „Gleði
og sorg eru óaðskiljanleg í lífinu.“
Sinfóníuhljómsveit Íslands á heiður
skilinn fyrir að minnast Schumanns og
verka hans með þeim hætti, sem gert er.
En hvernig væri að grasrótarsamtökin,
sem starfa að málefnum þeirra, sem kljást
við geðraskanir, þ.e. Geðhjálp, Geysir,
Hlutverkasetur og Hugarafl og sjálfsagt
fleiri, sameinist um að efna til tónleika 8.
júní á næsta ári, þar sem Davidsbündler-
tänze verði fluttir? Einum þekktasta geð-
hvarfasjúklingi heims til heiðurs og þján-
ingarsystkinum hans til uppörvunar.
Hvaðan kemur þessi fegurð?
Af innlendum
vettvangi…
Styrmir Gunnarsson
styrmir@mbl.is