SunnudagsMogginn - 29.11.2009, Qupperneq 50

50 29. nóvember 2009
E
fninu í þessari bók hef ég safnað saman á þeim
40 árum sem ég hef unnið við jöklarannsóknir
en í fimmtán ár hef ég verið að skrifa bókina,“
segir Helgi Björnsson þegar hann flettir hinu
mikla verki sínu, Jöklar á Íslandi, sem dreift var í
verslanir í vikunni. Þetta er nær 500 síðna bók, í stóru
broti, full af hinum fjölbreytilegustu upplýsingum og
fróðleik um jökla landsins; sögu þeirra og eðli, rann-
sóknir á þeim og lýsingar ferðalanga fyrri alda. Í bók-
inni eru ný kort af jöklunum, tölvugerðar myndir sem
sýna landslagið undir jöklum og glæsilegar ljósmyndir
af jöklunum og umhverfi þeirra sem Helgi hefur flestar
tekið sjálfur. Þá er fjallað um og sýnt í myndum hvernig
jöklarnir hafa stækkað á liðnum öldum og hvernig þeir
fara nú minnkandi, og hvernig verður umhorfs þegar
þeir verða horfnir – í ekki svo fjarlægri framtíð.
Skylda við mig og söguefnið að ljúka þessu
Jöklar þekja að sögn Helga um 11% Íslands. Engir
landsmenn þekkja betur þennan hvíta og kalda heim,
sem getur hrifið og gefið en líka ógnað og eytt.
Helgi nam jarðeðlisfræði við Oslóarháskóla, varði þar
doktorsritgerð sína og var þar prófessor um tíu ára
skeið. Hér heima hefur hann lengst af starfað við Raun-
vísindastofnun Háskólans og gegnir stöðu rannsókn-
arprófessors. Hann hefur um áratugaskeið verið í for-
ystu um jöklarannsóknir hér og hefur kynnt rannsóknir
sínar með ótal fyrirlestrum og fræðigreinum. Hann er
maðurinn sem við blaðamenn höfum leitað til þegar
jöklar haga sér á einhvern hátt „óvenjulega“ og komast
í fréttir, og hefur ætíð verið fús að miðla þekkingu
sinni.
„Allar mínar tómstundir síðustu fimmtán ár hafa far-
ið í þetta verk, og það hefur bitnað á öðru og öðrum,“
segir Helgi og bætir við: „En ég hef verið heltekinn af
þessu verki.
Stundum fylltist ég örvæntingu og lagði verkið frá
mér, þegar ég gat ekki gefið því þann tíma sem ég
vildi.“ Fimmtán mínútur hér eða þar, samhliða annarri
vinnu, voru aldrei nóg.
„Stundum þurfti ég að bíta á jaxlinn. Þegar ég var að
byrja á verkinu fannst mér stundum að ég ætti að hætta
við. En þegar til kom gat ég það ekki,“ segir hann og
brosir. „Mér fannst það skylda mín við sjálfan mig og
söguefnið að ljúka þessu; þarna á ég við allt þetta fólk
sem stritaði við jöklarannsóknir og þraukaði í erfiðu
sambýli við jökla allt frá landnámi, og einnig þá sem
stöðugt spyrja mig hvað sé að verða um jöklana og
hvaða áhrif þeir muni hafa hér á landi á komandi árum.
Mér hefur aldrei fundist að ég svaraði nógu vel slíkum
spurningum og vildi því reyna það með þessari bók.
Þetta er kvittun fyrir það sem ég hef fengið að starfa
við.
Svo hef ég alltaf haft gaman af að skrifa.
Tómstundirnar fóru í þetta til að byrja með en síðustu
misserin hefur bókin átt stöðugt meira af mínum tíma.“
Helgi hefur lengi safnað að sér þeim fróðleik sem
birtist í bókinni en hann segir að það hafi á engan hátt
verið sjálfgefið hvernig fróðleiknum og öllum þeim sög-
um sem eru sagðar væri komið á framfæri.
„Þetta rann ekkert auðveldlega fram. Fyrir mér var
ekkert sjálfgefið í þessu verki,“ svarar hann þegar spurt
er hvort efnið hafi ekki brotist fram eins og jökulhlaup.
Hins vegar hafi verið ánægjulegt þegar efnið tók að
mótast og fann sér farveg. „Það hélt mér við verkið svo
ég gat aldrei hætt við það.
Ég hef alltaf verið að skrifa hjá mér einhvern fróðleik
sem nýtist mér í hinu og þessu. Til dæmis gerðist ég
áhugamaður um gamlar ferðabækur og safna þeim. Ég
hef gaman af að lesa gamlar bækur, og skrif manna fyrri
tíma, í ljósi nútíma þekkingar.“
Get alveg eins veitt með myndavél
Ljósmyndir Helga eru veigamikill þáttur í verkinu.
Margar þeirra breiða úr sér á heilum opnum og sýna
mikilfenglegar jökulbreiður, tignarleg fjöll og ár sem
teikna glóandi línur í landið. Hefur hann lengi lagt sig
eftir því að ljósmynda jöklana?
„Ég fór seint að kaupa mér almennilegar ljósmynda-
vélar,“ segir hann, „og ég sé eftir að hafa ekki gert það
fyrr. Það var ekki fyrr en ég fór að hugsa um að skrifa
þessa bók að ég fékk mér hágæðavélar. Ég hef alla tíð
tekið mikið af myndum í ferðum á jökla en þær eldri
reyndust ekki nógu góðar.“
Jöklar urðu starfsvettvangur Helga Björnssonar.
Í vikunni kom út sannkallað stórvirki, Jöklar á
Íslandi, sem Helgi hefur unnið að í 15 ár. Bók
sem gagnast mun fræði- og leikmönnum.
Spurningar og svör
um jökla snerta því alla
jarðarbúa.
Bækur
Einar Falur Ingólfsson
efi@mbl.is
Heltekinn af þessu verki
Lesbók
Í umfjöllun sinni um einstaka jökla landsins
skoðar Helgi ýmsa og ólíka þætti, birtir ljós-
myndir og upplýsingar á kortum og í töflum.
Hér birtist upphaf kafla um sögu rannsókna
á Kötlu og Mýrdalsjökli:
Fyrsta ritaða samtímalýsing á Kötlugosi
(1580) birtist í Íslandslýsingu Odds biskups
Einarssonar (1559-1630) frá 1590 og frá-
sagnir sjónarvotta eru síðan til af öllum
Kötlugosum eftir 1625. Legu gosstöðvanna
var hins vegar sjaldan lýst en sjá má að gos-
ið hefur bæði í einstökum gígum og stuttum
sprungum svo austarlega í eldstöðinni að
hlaupin hafa fallið niður á Mýrdalssand. Árið
1625 sáust lítil gosop austan við megingíg-
inn sex dögum eftir að gosið hófst. Við um-
brotin 1721 lækkaði jökullinn vegna bráðn-
unar og klettar eða fjall komu í ljós sem
höfðu verið hulin jökli í meira en 100 ár. Við
þessa kletta höfðu fjörumörk á Mýrdals-
sandi áður verið miðuð og upp komu landa-
merkjadeilur þegar klettarnir birtust á ný. Ár-
ið 1755 gaus í fyrstu á tveimur stöðum og
var annar vestarlega í öskjunni, í norðri frá
Holti í Mýrdal. Gosstöðvunum 1823 og
1918 var síðan ítarlega lýst.
Enginn veit hver fyrstur gekk á Mýrdals-
jökul en Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson
fóru upp hann norðanverðan frá Mælifells-
sandi suður af Strúti í lok ágúst 1756 til
þess að kanna Kötlugjá eftir gos sem hófst
17. október 1755 og minnti á sig fram á mitt
ár 1756. Þeir gengu fast að Kötlu en sáu
varla handaskil vegna hríðarveðurs. Nýfalln-
ar hrúgur af grófgerðum vikri og smásteinum
vitnuðu um nokkurt líf í eldstöðinni. Síðar
um haustið, 6. október, sáu þeir úr austri
„hið ægilega gin“ Kötlugjár. „Er það að sjá
sem dalur mikill í jöklinum, þar sem honum
byrjar að halla til austurs. Fyrir ofan gjána
standa svartir tindar upp úr jöklinum, og til
hliðanna liggur klettaröð niður að fjalls-
rótum. Fyrir framan mynni dals þessa sést,
hversu ógurlegur og næstum óskiljanlegur
máttur náttúruaflanna, elds og vatns, er,
þegar þau starfa saman. Þarna eru mörg
hrunin björg hvert ofan á öðru og grafin
sundur með djúpum gjám og gínandi hengi-
flugum. Fjallarústum þessum verður einna
helzt líkt við ólgandi haf, því að björgin, sem
ýmist hafa hrunið eða verið hreykt upp á ný,
liggja líkt og öldur, og farvegirnir, sem vatns-
flóðin hafa brotizt í gegnum með grjótflugi og
jakaburði, eru þó sýnilegir, þótt allar þessar
umbyltingar hafi orðið. Þegar við horfðum yf-
ir þetta land frá ýmsum góðum sjónarhólum
kringum Höfðabrekku, varð okkur ljóst, að
við urðum algerlega að hverfa frá þeirri fyr-
irætlan að ganga á jökulinn að sunnan-
verðu.“ Eftir að þeir Bjarni vitjuðu Kötlu orti
Eggert stoltur Kötlugyllingu:
Vér höfum þó farið vítt um land,
veisur, öræfi, hraun og sand,
fjöll, jökla, jökul-ár,
hellra, björg og gljúfra-gjár,
greiddist vel ferðin síð og ár.
Tölvugerð mynd af Mýrdalsjökli úr bók Helga Björnssonar, Jöklar á Íslandi, en á þeirri efri hef-
ur jökulhettunni verið svipt af og landið undir henni skoðað.
Mýrdalsjökull er 600 ferkílómetrar. Undir honum leynist Kötlueldstöðin, sem er 300 ferkíló-
metrar að grunnfleti. Fjallið rís upp að öskjubörmum sem umlykja 110 ferkílómetra spor-
öskjulaga svæði. Innan þeirra er 650 - 750 metra djúp askja. Þrír skriðjöklar hafa rofið djúp
skörð í öskjubarmana. Hyrfi Mýrdalsjökull gæti stöðuvatn legið í öskjubotninum.
Saga Kötlurannsókna