SunnudagsMogginn - 25.09.2011, Qupperneq 22

22 25. september 2011
S
kólar eru í senn íhaldssamir og skapandi.
Þeir tengja yngstu borgararana saman í
eina fylkingu í kringum samþykkta
þekkingu. Námskráin er áttavitinn,
kennslubækurnar kortin sem varða leiðina. Mörg
munum við úr ungdæminu, hve mikill léttir var
að því að fá afgerandi og óumdeilda vitneskju um
tiltekin atriði og jafnvel úthlutaða góða einkunn
þegar við sýndum að við höfðum meðtekið sann-
indin og kunnum þau utan bókar.
Og það er raunar sjálfsagt að nota til fulls þann
tíma sem gefst til að kenna fólki það sem það vill
ekki læra á meðan það hefur ekki burði til að and-
æfa. Síðar í lífinu saknar margur í laumi hinnar af-
gerandi vitneskju, þegar svo er komið að flest er
dregið í efa og endalausir kostir í boði um hvað sé
satt eða logið, hvað séu sannreyndar sögur og
hvað sé uppspuni og ímyndun eða hrærigrautur
skáldskapar og sanninda í misjöfnum og óreglu-
legum hlutföllum. „Hættu að ljúga, Amalía, ég
trúi þér,“ sagði hún amma mín stundum við fólk,
ef henni þótti ríkt tilefni til. Mér þótti þetta gott
hjá ömmu, þótt ég væri ekki þá og varla enn viss
um merkinguna. En hin óvænta yfirlýsing „svín-
virkaði“, eins og það heitir núna.
Var haldreipi þjóðar aðeins lipurlega
skrifaðar lygisögur?
Um hríð gengust fræðimenn mjög upp í því að
hafa sem flest úr fornum fróðleik í flimtingum.
Sögurnar sígildu voru þannig taldar í besta falli
skáldskapur, a.m.k. að drýgstum hluta. Það voru
auðvitað firn mikil að fátæk þjóð á útnesi byggi-
legs heims skyldi ekki víla fyrir sér að skrökva á
skinn til þess eins að hafa ofan fyrir sér. Það var
útlátasamur umbúnaður. Fyrst slíkt gerðist,
hvernig umgangast þá afkomendur þeirra í tutt-
ugusta lið rétt og rangt í netskrifum, sem verða
ekki lengur finnanleg þegar rafmagnið þverr, eða
á pappír, sem er svo lélegur að hann gengur úr sér
á fáeinum áratugum? Erlendis ber ekki jafnmikið á
því að allt sé dregið í efa um löngu liðna tíð, jafn-
vel þúsundum ára eldri en manneskjurnar og
sögusvið þeirra sem komust í bækur og annála á
Íslandi. Þar virðist vísindalegt orðspor ekki velta á
slíku, öðru nær. Enda eiga þeir sem ytra leggja
rækt við horfna sögu og menningu mun léttari
leik en slíkir menn uppi á Íslandi, þar sem höfð-
ingjasetur og sögufrægar byggingar löguðu sig
undraskjótt að landinu aftur og sjást kannski að-
eins sem upphleyptar þústir og garðar í sverð-
inum og verða svo að litlum sandfleti, þegar forn-
leifafræðingar hafa farið höndum um. Ekki voru
gerðar styttur eða myndir af merkasta fólki og
jafnvel stórríku eins og Snorra Sturlusyni eða
stöndugu konunum hans. Víða erlendis geta bæj-
arstjórnarmenn ekki komið fyrir skolpröri eða
rafmagnskapli í skurði fyrir fornminjum. Þær eru
bókstaflega undir hverju strái. Í Róm er hver hill-
an af annarri í stórum söfnum þakin bústum af
mönnum sem voru ofarlega í umræðunni fyrir
þúsundum ára. Þar þykir það því ekki sérstakt
merki gáfna og vísinda að draga allt í efa af nokkru
oflæti eins og stundum hefur borið á hér á landi.
Að vísu var óneitanlega nauðsynlegt að slá nokkuð
á fortakslausa trú á að engu gæti skeikað hjá
skriffinnum handrita eða þeim sem sögðu fyrir.
En ytra er sjaldnast ágreiningur um að sögufrægar
persónur hafi verið til og um megindrætti sögu
þeirra, heldur að auki nokkuð óumdeilt hvernig
þær litu út. Sumir stórhöfðingjar og valdsmenn
létu slá mynt með vangamynd af sjálfum sér á
annarri hlið og þegar slík mynt fannst stemmdi
útlitið við bústurnar sem fyrir voru. Íslendingar
verða á hinn bóginn að láta sér nægja að útlit
Snorra sé talið hafa verið það sem norskir mynd-
listarmenn ákváðu, og sama gildir um þá félaga,
Ingólf og Hjörleif og Karlsefni, en fæstir hinna
mörgu kappa og kvenskörunga eiga einu sinni
„tilgátumynd“ af sér, hvað þá annað. Meira að
segja Skúli fógeti, sem er þó nánast samtímamað-
ur, ef miðað er við aldur þeirra sögufrægu úr Róm
eða Aþenu, fær útlit sitt af styttu, en styttan ekki
af honum, sem er meginreglan annars staðar. Af
þessum ástæðum áttu þeir, sem töldu það varða
fræðimannslegan heiður sinn með sama hætti og
einkunnaspjald eða doktorsgráða gerðu að draga
sem flest í efa, næsta auðveldan leik í landinu því.
Auðvitað kom fyrir að vísindin gerðu mönnum
grikk, rétt eins og þegar steinkista Páls biskups
reyndist vera öll eins og upp hafði verið gefið,
enda úr óforgengilegra efni en öðrum var tiltækt,
dauðum eða lifandi.
Staðreyndir byggjast iðulega
aðeins á samkomulagi
En þess utan er það „samkomulag“ á hverjum
tíma sem ræður þýðingu hluta, hvað sé mikilvægt
og skipti máli og hvað sé rétt og hvað rangt og
hvað muni lifa lengur en annað og hvað deyja.
Ljóðskáld, myndlistarmenn, rithöfundar eða
stjórnmálamenn geta verið hluti af slíku sam-
komulagi og samkomulagið er ekki endilega á
milli svo margra. Stundum aðeins þeirra sem ráða
mestu um slíkar niðurstöður þá stundina. Og slíkt
samkomulag getur haldið mun lengur en efni
standa í raun til, enda er ekki andskotalaust að
leysa það upp, jafnvel þótt þeir sem stóðu að því
séu ekki lengur til staðar og grundvöllur þess hafi
jafnvel verið annarlegur. Stundum er „samkomu-
lagið“ almennt og bundið tilfinningum, hefðum
og venjum. Þannig „vitum við“, jafnt trúaðir sem
hinir, að jólin ganga í garð klukkan sex hinn 24.
desember. Ríkisútvarpið sér um það hér á landi að
hringja þau inn með raunverulegar kirkjuklukkur
í fjarlægum bakgrunni. Þessa staðreynd vildu
fæstir missa. Aðrar og vansælli þjóðir eru ekki all-
ar með hana á hreinu enn sem komið er. Það eru
líka algild sannindi að 30 ára og 40 ára afmæli séu
merkari afmæli en t.d. 31 og 41, þótt viðkomandi
hafi í báðum síðari tilvikum náð að snúa á dauð-
ann ári lengur en í hinum fyrri. Um þessi sannindi
er almenn sátt og engin ástæða til að hafa þau
öðruvísi. Þannig ættum við í þessu landi að hafa
nokkurt tilstand vegna þess að nú eru (eftir því
sem best er vitað) þúsund ár frá því að borinn var
eldur að Bergþórshvoli og þar fór svo illa. Þetta er
auðvitað ekki gleðilegur atburður eins og fæðing
Jóns forseta 1811 eða stofnun Háskóla Íslands réttri
öld síðar. En atburðirnir á Bergþórshvoli árið 1011
hafa komið miklu róti á allar kynslóðir Íslendinga
allar götur síðan. Og þúsund ár eru jú þúsund ár,
þótt þau séu „dagur, ei meir“, eins og hefur verið
undirstrikað.
Rétt mál er einnig samkomulag
Tungumálið okkar er einnig í meginatriðum sam-
komulagsmál. Auðvitað geta málvísindamenn og
slíkir leiðbeint um og jafnvel úrskurðað um, hvað
sé hluti tungumálsins og hver sé merking orðanna
á tilteknum tíma. Orðabækur, sem fróðustu menn
setja saman, eru svo öllum til halds og trausts. En
samt er það svo, að orðabækurnar elta málið en
málið miklu síður orðabækurnar. Orðabækur um
lifandi mál, sem koma út reglubundið í endur-
skoðaðri útgáfu, auka nýjum orðum við í hvert
sinn og láta önnur út, þótt þeim gömlu sé ekki
hent, heldur haldið til haga í gagnabönkum fræði-
manna. Og orð, sem fá áfram að fljóta með í nýjum
útgáfum orðabókanna, hafa ekki endilega sömu
merkingu og í fyrri útgáfum. Það hefur nefnilega
„orðið samkomulag“ um annað. Það samkomulag
var gert án atkvæðagreiðslu og aðeins á milli
manna, sem eiga aðild að tungumálinu. „Alþingi
götunnar“ og „Hæstiréttur múgsins“, sem með
réttu njóta að jafnaði lítillar virðingar, eiga á hinn
Reykjavíkurbréf 23.09.11
Frjálslega farið í sakirnar