SunnudagsMogginn - 25.09.2011, Qupperneq 42

42 25. september 2011
A
llir þeir sem vilja nýta sér
tungumálið markvisst gera sér
grein fyrir því að mörg orð búa
yfir töfrum. Sum orð hafa það
við sig að geta lyft manni upp úr táradaln-
um djúpa og látið mann skyggnast inn í
annan og fegri heim. Svo eru önnur orð
sem á einhvern hátt færa mann með tóni
sínum nær myrkrinu og drunganum.
Stundum er jafnvel óþarfi að skilja orðin til
hlítar til að verða fyrir þessum áhrifum frá
þeim. Um það er þessi saga.
Ég kenndi á sínum tíma framhalds-
skólanemum íslensku og hafði á mínum
snærum nokkra nemendur sem langaði til
að semja ljóð. Í einum tímanum gerðist
það að ein stúlkan, sem var í miðjum klíð-
um að yrkja funheitt ástarljóð til kærast-
ans síns, lenti í óvæntum vanda. Að hætti
hinna eldri og reyndari skálda, t.d. Jónasar
Hallgrímssonar og Steingríms Thorsteins-
sonar, þótti henni ekki annað hæfa en hafa
í ljóðinu einhvern fugl. Gallinn var sá að
henni komu ekki í hug neinir fuglar sem
gætu undirstrikað hina heitu ást hennar.
Hún leitaði nú í örvæntingu til bekkjar-
systkina sinna sem bentu henni á bæði
þresti og svani. Þeir fuglar þóttu skáldinu
ekki koma til greina; báðir ofnotaðir og
svanurinn auk þess klossaður og rámur.
Nú voru góð ráð dýr. En nemendur deyja
sjaldan ráðalausir. Skyndilega horfði ég
eftir bekknum mínum taka strikið upp í
bókasafn skólans. Þeir sögðu mér að þeir
ætluðu sér að líta í fuglabækur og kanna
hvort ekki fyndist álitlegur ástarfugl. – Og
viti menn. Ástarfuglinn fannst, og ekki af
verri endanum.
Þrotlausa leitin hafði loks borið árangur.
Fugl ástarinnar skyldi verða rauðbryst-
ingur. Stoltið leyndi sér ekki. Rauðbryst-
ingur hlaut að vera einhver traustasti
sendiboði ástarinnar sem fyrir fyndist á
byggðu bóli. Að vísu viðurkenndu allir að
þeir vissu ekkert um rauðbrystinga og
hefðu aldrei séð þá. Heiti fuglsins væri bara
svo frábært! Og það er alveg hárrétt. Í
nafninu sjálfu má finna bæði heimkynni
ástarinnar og lit hennar, rauða litinn og
brjóstið. Nemendur höfðu uppgötvað
merk sannindi um tungumálið. Orðin geta
staðið án merkingar en samt haft æðri
skírskotun. Stúlkan lauk við ljóðið og bar
það undir vinina og allir sáu að rauðbryst-
ingurinn var einmitt rétti fuglinn. Svona
getur nú verið gaman að vera kennari.
Hið sama gildir um hljóma orðanna. Við
segjum að sum orð séu ómstríð en önnur
ómþýð. Þetta hafa mörg skáld nýtt sér
með athyglisverðum árangri. Kunnasta
dæmið er náttúrlega ljóðið Hvarf séra
Odds frá Miklabæ eftir Einar Benediktsson
þar sem stendur: „Hátt slær nösum hvæst-
um / hestur í veðri geystu. / Gjósta af
hjalla hæstum / hvín í faxi reistu.“ Í þess-
um ljóðlínum sjáum við, eða öllu heldur
heyrum, hversu mikið hlutverk blást-
urinn í s-hljóðinu hefur auk h-, hv-, hj-
og hv-hljóðanna. Rím og stuðlar magna
síðan þessi áhrif hljóðanna. Andrúmsloft
einhvers óhugnaðar og innra óveðurs
magnast upp.
Þannig hafa afar mörg skáld nýtt sér
dróttkvæðan hátt, sem er sérlega hljóm-
mikill vegna innrímsins, til að magna upp
ýmis áhrif, eingöngu með hljómum
orðanna. Lítum á hvernig skáldið Halldór
Helgason lýsir ferð á hesti í ljóðinu Jódyn
(1. erindi):
Hestur fyltur hreysti
hristir fax og tvístrar
gneistum út í gjóstinn
gneystan, svalan, æstan,
ristir ása-rastir,
rúst og móa-hrjóstur,
kreistir lyng og kvisti
– kyst er fold með hasti.
Og vel fer á því að lýsa tröllauknum
átökum illviðra með svo hljómríkum
hætti sem dróttkvæður háttur er. Þetta
gerir Kristján Fjallaskáld í Vetrarvísu svo
vel að maður fer að skjálfa í stofuhitanum
fyrir framan tölvuna:
Kveðr nú köldum móði
Kaldr vindr yfir strindi,
Kveðr fugl klakaleiðir,
Klökugr titrar jökull.
Römm geysar veðra rimma;
– ráð forn hörð ero norna –
Hrollir hug minn illa.
Hel oss glottandi spottar.
Þannig eru orðin ekki bara flytjendur
merkingar. Þau töfra fram óvæntar hug-
renningar utan við merkingarsviðin og
flytja auk þess tónverk.
Orðagaldur
’
Þannig eru orðin ekki
bara flytjendur
merkingar. Þau töfra
fram óvæntar hugrenn-
ingar utan við merking-
arsviðin og flytja auk þess
tónverk.
Rauðbrystingar kasta mæðinni í Bakkatjörn á Seltjarnarnesi á leið norður og inn í ástarljóð.
Morgunblaðið/Ómar
Tungutak
Þórður Helgason
thhelga@hi.is
L
ulu, eins og hún birtist í tvíleik
Franks Wedekinds, er tælandi
ungur dansari sem berst um
tíma á í Þýskalandi um alda-
mótin 1900 vegna náinna tengsla sinna
við auðmenn. Síðan hallar undan fæti og
Lulu sekkur í fen fátæktar og vændis.
Verkin, Andi jarðar (þ. Erdgeist) og
Skjóða Pandóru (þ. Die Büchse der Pan-
dora), þóttu opinská á sinni tíð og fannst
mörgum broddborgaranum nóg um of-
beldið og ástartilburðina í þeim. Lulu
rekkjar meðal annars hjá öðrum konum
og kemst í kynni við sjálfan Kviðristu-
Kobba, sem höfundur lék sjálfur í frum-
uppfærslunni.
Svar Wedekinds við gagnrýninni var
einfalt: „Leitið óhrædd að syndinni, af
syndinni sprettur gleðin.“
Nú, rúmum hundrað árum síðar, er
Lulu blessunin orðin tveimur risum í
heimi dægurtónlistar að innblæstri,
málmbandinu Metallica og hinum aldna
rokkara Lou Reed. Plata sem byggist á
sögu Luluar – og ber nafn hennar – var
hljóðrituð í hljóðveri Metallica í San
Francisco í vor og kemur út um mán-
aðamótin október/nóvember. Engin tón-
dæmi hafa verið gefin enn og bíða rokk-
elskir margir hverjir með öndina í
hálsinum.
Einhverjir kunna að hafa hleypt
brúnum yfir þessu samstarfi en Lou Reed
er ekki í þeim hópi sjálfur. „Hvers vegna
eru menn undrandi á þessu?“ spyr hann
á heimasíðu verkefnisins, loureedmetal-
lica.com. „Metallica og Cher hefði verið
undarlegt samstarf. En við? Það samstarf
lá í augum uppi.“
Alltaf farið sínar eigin leiðir
Reed og Metallica sameinuðu krafta sína
fyrst á 25 ára afmælistónleikum Frægð-
argarðs rokksins (e. Rock And Roll Hall
Of Fame) í New York fyrir tveimur árum.
Málmbandið lék þá með Reed í tveimur
gömlum Velvet Underground-slögurum.
Það féll sem flís við rass og menn voru
ekki fyrr komnir af sviðinu en farið var
að leggja drög að frekara samstarfi.
„Okkur langaði mest að vinna með Lou
Reed [á tónleikunum], enda er hann
einskonar einherjaútgáfa af Metallica,“
segir Lars Ulrich, trymbill sveitarinnar.
„Hann hefur alltaf farið sínar eigin leiðir
og endurnýjað sig reglulega gegnum ára-
tugina. Ögrar ekki bara sjálfum sér, held-
ur líka aðdáendum sínum. Þetta steinlá
og þegar Lou stakk upp á því að við gerð-
um plötu saman þurftum við ekki að
hugsa okkur um tvisvar. Við urðum bara
að flengjast í þrígang kringum hnöttinn
til að klára Death Magnetic-tónleikaferð-
ina, síðan vorum við klárir.“
Upphaflega var hugmyndin að taka
snúning á nokkrum gömlum Reed-
slögurum. Það breyttist fljótt. „Lou
hringdi og sagði: Heyriði, ég er með aðra
Af syndinni
sprettur gleðin
Málmskrímslið Metallica og gamla ólíkindatólið
Lou Reed skyggnast inn í myrkustu kima manns-
hugans á plötu sem kemur út í haust. Báðir aðilar
eru í skýjunum með útkomuna og tala jafnvel um
nýja stefnu í tónlist. Verkið byggist á svonefnd-
um Lulu-leikritum þýska expressjónistans Frank
Wedekind sem bar beinin snemma á síðustu öld.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
Gamla brýnið Lou Reed.
Reuters
Lesbók