Morgunblaðið - 17.06.2010, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 17. JÚNÍ 2010
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Þjóðhátíð-ardag-urinn 17.
júní er iðulega
sannur gleði-
gjafi snemmsumars á Ís-
landi jafnvel þótt rigni.
Hann er eins konar óop-
inber hátíðisdagur hinnar
íslensku fjölskyldu, bæði
þjóðarfjölskyldunnar og
ekki síður þeirra tugþús-
unda fjölskyldna sem hana
mynda.
En hið formlega tilefni
má ekki gleymast. Með
þjóðhátíðardeginum er
fagnað lokaáfanga sjálf-
stæðisbaráttu þjóðarinnar,
lýðveldisstofnuninni.
Lokaáfanginn sá er ekki
endilega sá mikilvægasti í
þjóðfrelsisbaráttunni. En
hann er dálítið eins og
stúdentshúfan. Tákn um
að prófraununum hafi lok-
ið með fullnægjandi ár-
angri. Endurreisn Alþing-
is, stjórnarskrá fyrir
Ísland, heimastjórn og
fullveldi voru vissulega
áfangarnir sem skiptu
sköpum, en það dregur
ekki úr gildi lokaáfangans,
stofnunar lýðveldis á Ís-
landi. Enda á að gæta
þess að fagna fyrri áföng-
unum með þeim síðasta.
Stundum er að því fund-
ið að sögunni um þjóð-
frelsisbaráttuna og þjóð-
hetjuna sé um of hampað
á þessum degi. Þykir
mörgum nokkur þjóð-
rembubragur á því og
jafnvel sé iðulega gert
meira úr baráttunni en
efni standa til. Þeir eru og
til sem segja að tuð um
hina fræknu forystumenn
og sjálfstæðisþorsta
þeirra og þjóðarinnar allr-
ar sé gamaldags og gagns-
laust og stangist jafnvel á
við þarfir þjóðarinnar í
nútíma. Þörfin sú sé að
laga sig að „alþjóða-
samfélaginu“, því svo hafi
heimurinn skroppið saman
með tíma og tæknibylt-
ingu að skaðlegt sé að ala
á gömlum gildum um að
þjóðin geti búið sæl að
sínu, einangruð og engum
háð. Nú sé einmitt besta
trygging fyrir fullveldi
smáþjóðar að verulegum
hluta þess sé fórnað fyrir
sæti við borð þeirra sem
við eigum mesta samleið
með í viðskiptalegum og
menningarlegum skilningi.
Ekki er sú öf-
ugmælavísa
sennileg þótt
hún sé ekki illa
kveðin. Vernd
fullveldis og sjálfstæðis
er ekki andstæða við góð
og náin samskipti, jafnt
við góða granna sína og
þá sem lengra er í. Og
hinu skyldu menn síst
gleyma, að vandinn er
ennþá sá að fullveldis-
afsal verður ekki auðveld-
lega aftur tekið, ef kenn-
ingarnar sem það var
reist á reynast haldlaus-
ar. Aldirnar sjö, á milli
1262 og 1944, eru enn
næg áminning um það.
Aðstæður á hverjum tíma
geta haft áhrif á hve mik-
ill gleðibragur fylgir
þjóðhátíðardeginum
hverju sinni. Fyrir því
hefur fundist þegar slegið
hefur í bakseglin eins og
til að mynda í lok 8. ára-
tugar síðustu aldar.
Bjarni Benediktsson,
fyrrverandi forsætisráð-
herra, hafði náin tengsl
við Morgunblaðið. Þannig
var það opinbert leyndar-
mál að hann skrifaði
Reykjavíkurbréf blaðsins
meðan hans naut við. Í
einu af hinum síðustu
þeirra, dagsett 21. júní
1970, segir hann: „Eins
og á stóð var skiljanlegt,
að lítill þjóðhátíðarbragur
væri yfir Reykjavík hinn
17. júní að þessu sinni.
Svo var einnig yfir dag-
blöðunum, þar á meðal
Morgunblaðinu. E.t.v.
skýrist þetta á því, að
menn verði þreyttir af því
að segja ætíð hið sama og
óttast að ofmetta les-
endur af því, sem áður
gerðist og varð tilefni til
þess að þjóðhátíð var
haldin. Hugsi menn svo,
þá er því gleymt, að ætíð
bætast nýir í hópinn og
að gamla atburði verður
að skoða í ljósi líðandi
tíma.“ Þessi orð eru í
fullu gildi og lærdómi
sögunnar verður að halda
að nýjum kynslóðum
þjóðarinnar. Og nú háttar
að auki svo til að meiri
ástæða er til þess en
endranær að hugsa til
þess fyrir hverju var bar-
ist og hvers vegna. Og
frelsi og fullveldi megi
aldrei umgangast af létt-
úð og lausung.
Frelsi og fullveldi
lands má aldrei um-
gangast af léttúð}
17. júní
Þ
að er til siðs að amast við við-
skiptum; fátt sé eins sálardrep-
andi og ómögulegt og brask alls-
konar. Þeir sem efast um þessi
orð geta dundað sér við að tína til
ólánspersónur úr bókmenntasögunni og sjá:
Stór hluti þeirra hefur fengist við verslun og
viðskipti. Hvað veldur því að menn hafa svo ill-
an bifur á viðskiptum er ekki gott að segja, en
hugsanlega er það vegna þess að þetta er ekki
„alvöru“ vinna, menn eru ekki að strita í sveita
sín andlitis á akrinum, bogra saltstokknir við
borðstokkinn eða gráir af ryki og möl.
Í forvitnilegri bók Matt Ridley, The Ratio-
nal Optimist: How Prosperity Evolves, veltir
hann upp þeirri spurningu hvað hafi eiginlega
miðað okkur á það stig sem við erum á í dag.
Hann bendir á að forfaðir okkar, Homo erec-
tus, hinn upprétti maður, sem átti sitt blómaskeið fyrir
ríflega hálfri annarri milljón ára, notaði verkfæri til ým-
islegrar iðju eins og sannist meðal annars af því að leifar
þeirra verkfæra, til að mynda steinaxir, sé að finna út um
allan heim. Homo erectus-menn voru aftur á móti þannig
innréttaðir að þegar þeir voru búnir að smíða fyrstu öx-
ina, þá voru þeir komnir með fyrirmynd að öllum öxum
sem þeir settu saman eftir það; oddhvass steinn, tágar og
spýtuskaft – endurtekið eftir þörfum næstu milljón árin.
Arftaki Homo erectus var Homo sapiens, hinn viti
borni maður, sem kalla má ættföður okkar (við heyrum
til undirtegund Homo sapiens og köllumst því Homo
sapiens sapiens). Elstu dæmi sem fundist
hafa um Homo sapiens eru ca 200.000 ára
gömul og því má segja, með nokkurri einföld-
un, að við höfum farið frá steinöxi til farsíma á
um 200.000 árum. Hvers vegna?
Ridley svarar þeirri spurningu í bókinni,
eða reynir að svara henni í það minnsta; hann
leiðir rök að því að vendipunkturinn hafi verið
sá að við fórum að braska; að vöruskipti og
síðan verslun hafi leitt af sér sérhæfingu og
betri nýtingu á mannaafla og leitin að nýjum
tólum og tækjum til að selja hafi knúið upp-
finningar og þróun.
Nú hefur saga mannkyns verið þyrnum
stráð, við tökum eitt skref áfram og tvö (eða
fleiri) afturábak þó okkur miði svosem merki-
lega vel áfram. Eins og Ridley rekur söguna
hefur mönnum farnast best þar sem frelsið
hefur verið mest og sagan sýni að ævinlega þegar stjórn-
völd taki að hefta frelsi manna til að eiga með sér við-
skipti hnigni viðkomandi þjóðfélagi, kjör manna versni
og skammt í að uppúr sjóði. Takið eftir: Hér er ekki verið
að tala um ósýnilegar hendur, heldur mannkynssöguna
og sagan sýni okkur að best sé að breytingar komi að
neðan – um leið og vel- eða illviljuð stjórnvöld reyni að
stýra framferði manna, að stjórna því hvernig þeir eigi
viðskipti sín á milli, fari allt í hund og kött.
Homo sapiens þýða menn sem hinn viti borni maður.
Má kannski snara Homo sapiens sapiens sem verslunar-
maðurinn? arnim@mbl.is
Árni
Matthíasson
Pistill
Faðir vor, verslunarmaðurinn
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjórar:
Davíð Oddsson Haraldur Johannessen
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Útgefandi:
Óskar Magnússon
FRÉTTASKÝRING
Egill Ólafsson
egol@mbl.is
F
orseti leiðtogaráðs Evr-
ópusambandsins, Her-
man Van Rompuy,
sagði fyrir skömmu í
viðtali í Financial Tim-
es að rekja mætti vanda ríkja mynt-
bandalags Evrópu til fyrri styrks
evrunnar. Samanburður á gengi
evru og dollars sýnir að frá árs-
byrjun 2006 fram á mitt ár 2008
hækkaði evran gagnvart dollar um
nærri 40%. Evran hefur sveiflast
talsvert frá því hún var tekin upp á
árinu 1999.
„Það sem fór úrskeiðis er ekki
vegna þess sem gerðist í ár. Það sem
fór úrskeiðis gerðist á fyrstu ellefu
árunum í sögu evrunnar. Á einhvern
hátt urðum við fórnarlömb eigin vel-
gengni,“ sagði Van Rompuy.
Það voru margir sem höfðu efa-
semdir þegar evran var tekin upp.
Menn bentu á að efnahagsleg staða
landanna sem sameinuðust um einn
gjaldmiðil væri ólík og ólíklegt væri
að efnahagslíf landanna þróaðist
með sama hætti. Margt benti til að
spádómar um ófarir evrunnar ætl-
uðu að ganga eftir því að fyrst eftir
að evran var tekin upp féll gengi
hennar mikið. Það var ekki fyrr en á
árinu 2002 sem hún fór að rétta úr
kútnum.
Árið 2008 var gengi evru gagn-
vart dollar orðið tvöfalt hærra en
það var 2002. Van Rompuy telur eft-
ir á að hyggja að þessi mikla hækk-
un hafi leitt til þess að menn voru
ekki vakandi fyrir þeim veikleikum
sem voru í efnahagslífi evruríkj-
anna.
Óróinn í Grikklandi
Mikið hefur verið fjallað um
vanda Grikklands, en ríkissjóður
landsins er mjög skuldsettur. Sam-
kvæmt opinberum tölum námu
skuldir ríkissjóðs 115% af lands-
framleiðslu um síðustu áramót. Hall-
inn á rekstri ríkissjóðs er um 13,6%.
Það er alveg ljóst að Grikkir
hafa staðið illa að stjórn efnahags-
mála á undanförnum árum. Þeir
hafa ekki virt reglur sem ESB gerir
til evruríkja um skuldir og halla á
ríkissjóði. Grikkir hafa verið sakaðir
um að hafa leynt vandanum og
hreinlega gefið upp rangar tölur um
stöðu mála. Málið er þó flóknara en
svo að hægt sé að skella allri skuld-
inni á Grikki. Þegar Grikkir fengu
inngöngu í evrusvæðið uppfylltu
þeir strangt til tekið ekki þau skil-
yrði sem sett voru fyrir evruaðild.
Þá var hins vegar gert óformlegt
samkomulag um að tilteknar rík-
isskuldir skyldu vera teknar út fyrir
sviga. Þetta voru m.a. skuldbind-
ingar vegna kaupa á herþotum. All-
ar þjóðirnar í evrusamstarfinu vissu
af þessum reikningskúnstum.
Menn ýttu vandanum í sam-
bandi við skuldasöfnun Grikkja síð-
an alltaf á undan sér, kannski vegna
þess að hinar þjóðirnar í evrusam-
bandinu voru heldur ekki með hrein-
an skjöld. Halli á rekstri ríkissjóða
flestra landanna var meiri en hann
mátti vera samkvæmt reglum mynt-
samstarfsins.
Nú er hins vegar komið að
skuldadögum. Grikkir verða að taka
á þeirri óstjórn sem þar hefur verið í
efnahagsmálum. Þetta verður ekki
auðvelt. Aðrar þjóðir í Evrópu
standa líka frammi fyrir niðurskurði
í ríkisfjármálum.
Þótt ýmsir spái því þessa dag-
ana að evrusamstarfið sé dauða-
dæmt er ólíklegt að þjóðirnar sem
mynda myntsamstarf Evrópu gefi
það upp á bátinn. Spurningin er hins
vegar hvernig á að taka á þjóðum
sem vegna óstjórnar eða af öðrum
ástæðum ná ekki að fylgja eftir
markmiðum evrusamstarfsins í
efnahagsmálum. Svarið virðist liggja
í meiri miðstýringu. Þeir sem lengi
hafa fylgst með Evrópuþróuninni
segja líka að samstarf Evrópuríkja
hafi einmitt oftast aukist þegar eitt-
hvað bjáti á. Þegar komi upp krísa
þá „neyðist“ menn til að auka sam-
starfið.
Gengi evru í samanburði við dollar
1,6
1,5
1,4
1,3
1,2
1,1
1
0,9
0,8
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
€$
Of sterk evra átti
þátt í hruni hennar
„Við höfum tapað hluta af full-
veldi okkar vegna þess að við
höfum tapað trúverðugleika
okkar. Við erum ákveðin í því
að endurheimta þennan trú-
verðugleika og munum gera
það sem nauðsynlegt er,“
sagði George Papandreou for-
sætisráðherra Grikklands, í
samtali við Bloomberg-
fréttastofuna í vor þegar hann
ræddi um efnahagsvanda
Grikklands.
Þegar stjórn Papandreou tók
við völdum kom í ljós að hall-
inn á ríkissjóði var tvöfalt
hærri en gefið hafði verið upp.
Undanskot undan skatti er
gríðarlegt vandamál í Grikk-
landi. Það er því kannski ekki
nema von að Papandreou tali
um að skortur á trúverðugleika
sé hluti af vanda Grikkja. Þær
þjóðir sem beðnar voru um að
hjálpa Grikkjum telja sig hafa
ríka ástæðu til að vantreysta
þeim. Hinar þjóðirnar í mynt-
samstarfinu vita hins vegar að
ef þær reyna ekki að styðja við
bakið á Grikkjum grafa þær
undan evrunni. Barátta Grikkja
við að endurheimta trúverðug-
leika snýst því líka um að end-
urheimta trúverðugleika evr-
unnar.
Misstu hluta
af fullveldinu
GRIKKIR ERU Í VANDA