Fréttablaðið - 19.11.2011, Blaðsíða 38

19. nóvember 2011 LAUGARDAGUR38
F
ormannsskipti í íslenskum
stjórnmálaflokkum hafa yfir-
leitt farið fram án mikilla átaka,
í það minnsta fyrir opnum tjöld-
um. Þá hafa flokksformenn oft-
ast getað verið rólegir yfir stöðu
sinni þar sem fátítt hefur verið að sitjandi
formenn fái mótframboð gegn sér.
Sem dæmi má nefna að í 82 ára sögu Sjálf-
stæðisflokksins hefur sitjandi formaður ein-
ungis fimm sinnum fengið mótframboð, þar
af í fyrra og á landsfundi nú um helgina.
Verði Bjarni endurkjörinn verður hann
fyrsti formaður stjórnmálaflokks á Íslandi
sem hefur þrisvar sinnum sigrað annan
frambjóðanda í formannskjöri. Þó ber að
taka fram að lengi vel voru formenn í stóru
flokkunum ekki valdir í almennri kosningu
á landsfundi. Þá er það hefð í kosningum
á landsfundi Sjálfstæðisflokksins að allir
fundargestir eru í raun í kjöri.
Nokkur merkileg formannskjör hafa þó
farið fram og verður hér stiklað á stóru um
formannsslagi í íslenskri stjórnmálasögu.
Hermann felldi Jónas og átök í Alþýðuflokki
Segja má að fjórflokkakerfið svokallaða
hafi þegar verið komið fram í alþingis-
kosningunum 1931. Þá buðu fram Sjálf-
stæðisflokkur, Framsóknarflokkur, Alþýðu-
flokkur og Kommúnistaflokkur. Nokkrum
árum síðar klauf Bændaflokkurinn sig frá
Framsókn en í kosningunum 1942 var fjór-
flokkurinn aftur kominn fram nema þá
hafði Kommúnistaflokkurinn sameinast
hluta Alþýðuflokksins í Sósíalistaflokknum.
Fyrsti formaður fjórflokks sem settur
var af var Jónas Jónsson frá Hriflu. Jónas
varð formaður Framsóknar árið 1934 en í
ríkisstjórnum sem flokkurinn veitti forystu
á árunum 1934 til 1942 var Hermann Jónas-
son forsætisráðherra, ekki Jónas. Sagt var
að þingmenn flokksins hefðu óttast að Jónas
yrði of einráður sem forsætisráðherra auk
þess sem Alþýðuflokksmenn, sem mynd-
uðu stjórnina ásamt Framsókn, voru ekki
hrifnir af þeirri tilhugsun að Jónas yrði for-
sætisráðherra. Á landsfundi flokksins árið
1944 kaus miðstjórn hans svo Hermann for-
mann í stað Jónasar sem hafði þótt ganga
full hart fram í málflutningi sínum miss-
erin á undan.
Næstu ár sátu flokksformenn á friðarstóli
en upp úr 1950 fór að gæta talsverðra vær-
inga í Alþýðuflokknum. Fór svo að lokum
að Hannibal Valdimarsson felldi Stefán
Jóhann Stefánsson úr sessi árið 1952 en
var svo sjálfur felldur tveimur árum síðar.
Stefán Jóhann hafði verið formaður frá
árinu 1938 og var forsætisráðherra á árun-
um 1947 til 1949. Stuðningsmenn Stefáns
voru í helstu valdastöðum flokksins árið
1952 en talsverðrar óánægju gætti með for-
ystuna meðal almennra flokksmanna. Þótti
Stefán hafa misst eldmóðinn og vera í litlum
tengslum við verkalýðshreyfinguna. Var
Hannibal fenginn til að bjóða fram gegn
honum og hafði öruggan sigur.
Formannstíð Hannibals varð hins vegar
stutt. Hann gerðist ritstjóri Alþýðublaðs-
ins meðfram formannsstörfum og ritaði
þar um stefnu flokksins dag frá degi. Hann
hafði hins vegar lítið samband við aðra
flokksmenn auk þess sem Stefán Jóhann
og stuðningsmenn hans unnu gegn honum.
Þegar nálgaðist landsfund 1954 virtist hann
njóta lítils stuðnings í flokknum og fór svo
að Haraldur Guðmundsson, gamalreyndur
þingmaður, tók við sem formaður um hríð.
Átök í Sjálfstæðisflokknum
Jóhann Hafstein lét af formannsembætti
í Sjálfstæðisflokknum árið 1973 vegna
heilsubrests. Við af honum tók Geir Hall-
grímsson varaformaður, sem látið hafði af
embætti borgarstjóra nokkrum mánuðum
fyrr eftir þrettán ára setu. Geir var kjör-
inn varaformaður árið 1971 eftir hatramma
baráttu við Gunnar Thoroddsen sem hafði
snúið aftur í stjórnmálin eftir skamma veru
í Hæstarétti og tap í forsetakosningunum
1968.
Geir varð forsætisráðherra eftir kosningar
1974 og sat í fjögur ár. Í kosningunum 1978
tapaði flokkurinn hins vegar miklu fylgi,
ekki síst vegna erfiðs ástands í efnahagsmál-
um, og fór í stjórnarandstöðu. Árið eftir fékk
Geir mótframboð á landsfundi, fyrstur for-
manna Sjálfstæðisflokks. Gegn honum bauð
sig fram Albert Guðmundsson, þá borgar-
fulltrúi og þingmaður og fyrr verandi knatt-
spyrnuhetja. Albert hafði þó ekki erindi sem
erfiði og vann Geir léttan sigur.
Í kjölfar þingkosninga í desember 1979
gekk flokksformönnunum bölvanlega að
mynda ríkisstjórn. Fór svo að lokum að
Gunnar Thoroddsen, þá varaformaður, klauf
Sjálfstæðisflokkinn og myndaði ríkisstjórn
með Framsókn og Alþýðubandalagi með
hluta þingflokksins á bak við sig.
Árið 1981 var aftur komið að landsfundi
og settu deilur vegna klofningsins mikinn
svip á fundinn. Þá bauð Pálmi Jónsson, land-
búnaðarráðherra og einn þingmannanna
sem mynduðu stjórnina með Gunnari, sig
fram til formanns gegn Geir. Sigraði Geir
örugglega í formannskosningunum, fékk
tæp 66 prósent atkvæða. Pálmi fékk rúm 20
prósent og Ellert B. Schram tæp 10 prósent.
Geir sat sem formaður í tvö ár til við-
bótar en fékk slæma útreið í prófkjöri
fyrir þingkosningar 1983 og náði ekki kjöri
á þing. Hann lét í kjölfarið af embætti for-
manns og á landsfundi haustið 1983 var
kosinn nýr formaður; Þorsteinn Pálsson, þá
alþingismaður. Hlaut Þorsteinn tæp 57 pró-
sent atkvæða en Friðrik Sophusson, þá vara-
formaður, fékk tæp 27 prósent. Þá fékk Birg-
ir Ísleifur Gunnarsson, þá alþingismaður og
fyrrverandi borgarstjóri, tæp 17 prósent.
Tveir formannsslagir í Alþýðubandalaginu
Í Alþýðubandalaginu var regla að formaður
skyldi ekki sitja lengur en í átta ár í senn.
Árið 1987 þurfti Svavar Gestsson að láta af
formannsembætti vegna þessa. Á þeim tíma
geisuðu mikil átök í flokknum milli tveggja
fylkinga sem kallaðar voru „flokkseigenda-
félagið“ og „lýðræðiskynslóðin“. Svavar
tilheyrði þeirri fyrri en meðal forkólfa
þeirrar seinni var Ólafur Ragnar Gríms-
son. Í formannskjöri um haustið bauð Ólaf-
ur Ragnar sig fram og háði tvísýna kosn-
ingabaráttu við Sigrúnu Stefánsdóttur, þá
bæjar fulltrúa á Akureyri. Fór svo að Ólafur
Ragnar hafði sigur í kjörinu með rúm 60
prósent atkvæða.
Átta árum síðar var aftur kominn tími
til að skipta um formann og aftur tókust á
sömu fylkingar. Þá buðu sig fram til for-
manns Margrét Frímannsdóttir, þá þing-
maður, sem talin var til stuðningsmanna
Ólafs Ragnars og Steingrímur J. Sigfús-
son sem var í Svavars-armi flokksins og
hafði verið varaformaður í sex ár. Voru
kosningarnar enn tvísýnni en árið 1987 en
aftur var það sami armur sem bar sigur
úr býtum. Margrét hlaut 53,5 prósent
atkvæða gegn 46,5 prósentum. Varð Mar-
grét þar með fyrst kvenna formaður eins
fjór flokkanna.
Svilar í hár saman
Síðustu ár hafa formannsslagir einnig sett
svip sinn á pólitíkina á Íslandi. Árið 2005
bauð Ingibjörg Sólrún Gísladóttir sig fram
gegn svila sínum Össuri Skarphéðinssyni,
þá formanni Samfylkingarinnar. Ingibjörg
hafði leitt R-lista samstarfið í Reykjavík
frá 1994 til 2003 og verið farsæll borgar-
stjóri. Árið 2003 fór hún í landsmálin og
var stillt upp sem forsætisráðherraefni
Samfylkingar innar fyrir þingkosningar það
ár. Flokkurinn jók fylgi sitt í kosningunum
en náði þó ekki þeim árangri sem að hafði
verið stefnt og komst ekki í ríkisstjórn. Á
landsfundinum 2005 var Ingibjörg þó kosin
formaður með um tvo þriðju atkvæða.
Ári síðar fór fram formannskjör í Fram-
sóknarflokknum. Halldór Ásgrímsson for-
sætisráðherra sagði af sér formennsku um
vorið eftir slakan árangur flokksins í sveitar-
stjórnarkosningum. Var kosið á milli Sivjar
Friðleifsdóttur, þá heilbrigðis ráðherra, og
Jóns Sigurðssonar, sem ekki hafði starfað í
fremstu víglínu stjórnmálanna áður en hafði
verið virkur innan flokksins um áratugi.
Vann Jón sigur í kjörinu með tæpum 55 pró-
sentum atkvæða gegn rúmum 44.
Tíð formannsskipti urðu í flokknum árin
á eftir en næst fór fram formannskjör árið
2009 þegar Sigmundur Davíð Gunnlaugs-
son, nýgræðingur í stjórnmálum, var kjör-
inn formaður. Einnig voru í framboði Páll
Magnússon, bæjarritari í Kópavogi, og
Höskuldur Þór Þórhallsson þingmaður.
Þegar úrslit voru tilkynnt urðu hins vegar
mistök og var Höskuldur ranglega kynntur
sem nýr formaður.
Sama ár var Bjarni Benediktsson kjörinn
formaður Sjálfstæðisflokksins eftir kjör
gegn Kristjáni Þór Júlíussyni þingmanni.
Á landsfundi flokksins í fyrra var Bjarni
síðan endurkjörinn, þá gegn Pétri Blöndal.
Áflog í íslensku flokkunum
Á landsfundi Sjálfstæðisflokksins um helgina bítast Bjarni Benediktsson, formaður, og Hanna Birna Kristjánsdóttir, oddviti í
Reykjavík, um formannsstól flokksins. Formannsslagir hafa verið fátíðir í íslenskri stjórnmálasögu en þeir sem farið hafa fram
hafa margir skilið eftir djúp spor í sögu landsins. Magnús Þorlákur Lúðvíksson fjallar um formannsslagi í íslenskum stjórnmálum.
Árið 1984 bauð Jón Baldvin Hannibalsson, þá
þingmaður, sig fram gegn Kjartani Jóhannssyni, sitjandi
formanni Alþýðuflokksins. Undir forystu Kjartans hafði
flokkurinn einungis fengið 11,7 prósent fylgi í kosning-
unum árið áður en hafði liðið fyrir klofningsframboð
Vilmundar Gylfasonar og stuðningsmanna hans undir
merkjum Bandalags jafnaðarmanna. Jón Baldvin taldi,
eins og margir flokksmenn, að flokknum væri ekki að
takast að ná þeirri sterku stöðu sem tækifæri væri til. Í
eftirminnilegri ræðu sem hann flutti fyrir formannskjör-
ið sagði Jón: „Íslendingar sem þekkja til sjómennsku
vita að ef skipin fiska ekki er tvennt til ráða: Að finna
sér nýtt skiprúm eða skipta um karlinn í brúnni.“ Lands-
fundarfulltrúar Alþýðuflokksins kusu að halda tryggð
við flokkinn en skiptu um karl í brúnni. Jón Baldvin fékk
142 atkvæði gegn 92 atkvæðum Kjartans.
Tíu árum síðar var Jón Baldvin í hlutverki formanns
sem sótt var að þegar Jóhanna Sigurðardóttir, þá
þingkona, bauð sig fram gegn honum. Jóhanna og
Jón Baldvin höfðu verið samherjar um langa hríð og
Jóhanna hafði stutt Jón Baldvin í formannskjörinu
áratugi fyrr. Á árunum fyrir 1994 fóru samskipti þeirra
hins vegar að súrna og þótti Jóhönnu og hluta flokks-
manna sem svo að Jón Baldvin hefði fært flokkinn of
langt til hægri. Þá höfðu sumir út á stjórnunarstíl Jóns
Baldvins að setja auk þess sem áhyggjur voru af því
að fylgi flokksins væri staðnað. Jóhanna hafði þó ekki
erindi sem erfiði í kjörinu og tapaði gegn Jóni, hlaut
tæp 39 prósent atkvæða. Þegar úrslit lágu fyrir flutti
Jóhanna ræðu þar sem hún sagði hin fleygu orð: „Minn
tími mun koma,“ sem hann átti svo sannarlega eftir að
gera.
■ FLEYG ORÐ Í FORMANNSSLÖGUM JÓNS BALDVINS HANNIBALSSONAR
Davíð Oddsson var sérlega farsæll sem
borgarstjóri Reykjavíkur frá 1982 til 1991.
Árið 1978 hafði Sjálfstæðisflokkurinn
misst meirihluta sinn í borginni eftir
áratuga stjórnartíð en undir forystu Davíðs
vannst borgin aftur árið 1982. Davíð varð
borgarstjóri og bætti flokkurinn við sig
fylgi í kosningunum 1986 og í kosning-
unum 1990 þar sem flokkurinn fékk 61
prósent atkvæða og 10 borgarfulltrúa
af 15. Frá árinu 1983 hafði Þorsteinn
verið formaður flokksins en honum
hafði gengið erfiðlega að fóta sig í
embættinu. Þegar Þorsteinn tók
við var flokkurinn enn í sárum
eftir klofninginn árið 1980
og settu átök fylkinganna í
flokknum svip sinn á starf
hans næstu árin. Fór svo að
Albert Guðmundsson og
stuðningsmenn hans klufu
sig úr flokknum árið 1987
og stofnuðu Borgaraflokkinn.
Í kosningunum 1987 fékk Sjálfstæðis-
flokkurinn minnsta fylgi sem hann hafði
fengið í sögunni en fór samt sem áður í
ríkisstjórn að kosningum loknum og Þor-
steinn varð forsætisráðherra. Sú ríkisstjórn
varð hins vegar ekki langlíf. Hún sprakk
í beinni útsendingu haustið 1988 og var
mynduð vinstri stjórn í kjölfarið.
Þegar líða fór að næstu kosn-
ingum, sem skyldu haldnar
vorið 1991, hafði fylgi flokksins
aukist talsvert í skoðanakönn-
unum og þótti Þorsteinn hafa
eflst í stjórnarandstöðunni.
Þorsteinn sá fram á kosninga-
sigur og leist illa á að víkja
fyrir Davíð. Davíð kaus hins
vegar að láta slag standa
og við tók sérlega tvísýnn
formannsslagur sem Davíð
tókst að vinna. Hlaut hann að
lokum 733 atkvæði gegn 651
atkvæði Þorsteins.
■ DAVÍÐ ODDSSON FELLDI ÞORSTEIN PÁLSSON
ALLIR RISU ÚR SÆTUM NEMA FORSÆTISRÁÐ-
HERRANN Ein þekktasta ljósmynd íslenskrar
stjórnmálasögu var tekin á landsfundi Sjálf-
stæðisflokksins í Háskólabíói árið 1981. Þá
risu allir fundarmenn úr sætum til að hylla
Geir Hallgrímsson, endurkjörinn formann
flokksins, nema Gunnar Thoroddsen forsætis-
ráðherra og Vala kona hans.
LJÓ
SM
YN
D
A
SA
FN
R
EYK
JA
VÍKU
R
/G
VA