Morgunblaðið - 24.12.2010, Blaðsíða 50

50 24. desember 2010
Á
fyrri hluta ársins 2010 vorum við Íslendingar
með eindregnari hætti en oft áður minntir á að
við lifum í landi elds og ísa. Eldgosin ollu usla
hjá bændum og íbúum Rangárvalla- og
Skaftafellssýslna og mikil röskun varð á flugi yfir norð-
anvert Atlantshaf. Eftir er að reikna út hvað þetta muni
hafa kostað.
Gosið í Eyjafjallajökli var vissulega aðeins smágos í
samanburði við mörg Kötlugosin og önnur gos á þessum
slóðum. Íslendingar hafa í sögu sinni lifað miklu stærri
gos og hið stærsta þeirra voru Skaftáreldar 1783-1784.
Þeir ollu mikilli þjáningu meðal fólks á Íslandi og afleið-
ingar þeirra náðu einnig út yfir landsteinana enda var
gosið í Lakagígum eitt mesta eldgos sem sögur fara af.
Þó að eldgos hafi valdið ógn og eyðingu vitum við Ís-
lendingar það af sögu okkar að eldsumbrot og önnur eyð-
ingaröfl hafa ekki átt síðasta orðið og ekki eyðilagt bar-
áttuþrek fólks. Fólkið tókst á við erfiðleika og raunir og
leitaðist við að sigrast á þeim. Jörðin varð frjósöm á ný og
gaf ávöxt sinn fyrir menn og dýr, bæir voru byggðir að
nýju og nýtt land rutt til ræktunar.
Hamfarir geta ennþá valdið þjáningum og harðræði
fyrir fólk. Við nútímamenn erum vissulega betur búin
undir að mæta hamförum en menn á fyrri tíð. Það hefur
sýnt sig í þessu litla sýnishorni af hamförum sem elds-
umbrotin nú eru. Ef hamfarir yrðu af stærri gráðu hljót-
um við að velta fyrir okkur hvernig þær kæmu við þá
tækni sem við ekki aðeins búum yfir heldur erum háð.
Hvaða áhrif mundu hamfarir á borð við Skaftárelda hafa á
virkjanir, raflínur, hitaveitur, fjarskipti? Hver yrðu áhrif-
in á samgöngur á landi og lofti?
Móðuharði af mannavöldum
Undanfarna áratugi hefur hugtakið „móðuharðindi af
mannavöldum“ oft verið notað í stjórnmálaumræðu hér á
landi en eins og öllum er kunnugt hafa ríkisstjórnir á Ís-
landi sérstakt lag á að valda fólki áþján með s.k. efnahags-
ráðstöfunum. Hugtakið fékk nýtt vægi í efnahagshremm-
ingunum sem við Íslendingar lentum í haustið 2008 og
höfum glímt við síðan. Ef þær efnahagsþrengingar sem nú
er við að etja má flokka undir hamfarir þá eru það vissu-
lega hamfarir af mannavöldum enda var það breytni
manna sem olli þeim. Af lestri Rannsóknarskýrslu Al-
þingis má sjá að það mátti að miklu leyti sjá fyrir afleið-
ingar þeirrar breytni ef þær voru ekki með öllu fyr-
irsjáanlegar. Efnahagshrunið hér var þó ekki aðeins
heimatilbúinn vandi heldur líka hluti alþjóðlegrar efna-
hagskreppu.
Efnahagskreppur eru ekki náttúrufyrirbæri heldur
menningarfyrirbæri. Markaðurinn er ekki náttúruafl og
heldur ekki lifandi veruleiki. Hann stjórnast af þeim
mönnum sem starfa á honum. Það sem hagfræðin kallar
lögmál er mjög ólíkt lögmálum náttúrunnar því að hag-
fræðin fjallar ævinlega um breytni fólks. Þess vegna verð-
ur á sviði hennar eins og á öðrum sviðum mannlífsins að
styðjast við siðferðisviðmið. Árferði getur enginn maður
ráðið en siðferði er á valdi manna. Náttúruhamförum geta
menn heldur ekki ráðið eða stjórnað en efnahags-
hamförum fá menn ráðið. Menn geta varist með fyr-
irhyggju og skynsemi. Í góðæri er nauðsynlegt að búa yfir
hvoru tveggja og nota til að búa í haginn fyrir mögru árin,
beita hagfræði þeirri sem Jósef beitti forðum í Egyptlandi.
Og menn þurfa líka að búa yfir góðri siðferðisvitund og
líkt og Jósef mega menn ekki missa sjónar á takmarki
mannlífsins.
Græðgisvæðing
Þegar menn nú til dags íhuga ástandið í þjóðlífinu og
reyna að finna skýringar á því sem leiddi okkur þangað
sem við erum stödd er hugtakið græðgi ofarlega í hugum
fólks og nýyrðið græðgisvæðing hefur litið dagsins ljós. Í
því sambandi er áhugavert að lesa hugleiðingar séra Jóns
Steingrímssonar um ástandið á Íslandi í aðdraganda ham-
faranna 1783. Þá verður honum fyrir að lýsa annars vegar
árferði og hins vegar siðferði.
Um árferðið segir séra Jón að það hefði verið gott í
landinu næstu misseri og ár á undan. Landgæði og ár-
gæska höfðu verið mikil þó yfir tæki það síðasta árið. Það
hafði þvílík blómgan og ávöxtur verið á öllu með stökustu
veðráttu til lands og sjávar að aldrei áður hafði ástandið
verið betra.
En þetta góða árferði endurspeglaðist ekki í siðferði
fólksins. Þá eins og nú reyndist jafnerfitt að þola góða
daga. Séra Jón lýsir því svo:
En hvílíkt stjórnarleysi, andvara- og iðrunarleysi hér
í Vestri-Skaftafellssýslu var um þann tíma, sérdeilis í
þessu Kirkjubæjar- eður Kleifarþinglagi, hjá allmörgum
er sorglegra til frásagnar en ég geti þar orðum eytt að.
Hér lifðu menn í sælgæti matar og drykkjar, sumir
orðnir svo matvandir, einkanlegast þjónustufólk, hús-
gangslýður og letingjar, að eigi vildu nema þá allra
bestu og krydduðu fæðu. Drykkjuskapur og tóbakssvall
fór að sama lagi að á einu ári upp gekk hér í gildi, heim-
boð og þess kyns brennivín upp á 4000 fiska, eftir sem
ég með öðrum vitanlega samanreiknuðum, er svo hátt
steig að prestar fundust þeir hér, sem ei þóttust geta
framflutt með reglu og andakt guðsjónustugjörð nema
fyrir brennivíns tilstyrk hverjum og svo urðu síðan sín
hús í eyði látin og margra annarra sem féllu á sömu
sveif.
Þá segir hann frá mönnum sem voru svo ríkir að þeir
vissu ekki tölu sinna sauða en komu sér undan að greiða
skyldug gjöld til kóngs og prests. Fólk smalaði ekki af-
réttinn, þjófar voru frómir kallaðir, menn teygðu og tog-
uðu lögin. Til viðbótar sóttu menn illa kirkju og þegar þeir
mættu til kirkju tolldu þeir illa inni.
Þessar hugleiðingar séra Jóns Steingrímssonar gætu að
breyttu breytanda átt við enn þann dag í dag! Þegar sið-
ferðisvitund fólks sljóvgast gleymir það samfélagsábyrgð
sinni og makar eigin krók. Menn sem hafa til þess ráð
beita lögum eða hagnýta sér lögin í eigin þágu. Allt er það
vel þekkt á öllum tímum.
Að líta í eigin barm
Öllum er nauðsynlegt að líta í eigin barm og það er gagn-
legt að íhuga hvernig presturinn séra Jón Steingrímsson
íhugaði stöðu sína og leitaðist við að flýja ekki eigin
ábyrgð í þessum efnum. Hann kafaði í eigið hugskot. Í
sjálfsskoðun sinni tekur hann fram að messufall hefði
orðið hjá sér níu sunnudaga í röð í undanfara gossins þó
að veður hefði verið gott. Í ljósi þess spurði hann: Voru
messuföllin aðeins þeim að kenna sem ekki komu til
kirkju? Eða vildi Guð sýna honum eitthvað áþreifanlegt?
Var kannske dómur, refsing, í vændum sem mundi
byrja á húsi Guðs (sbr. 1Pét 4.17)?
Í þeim þönkum dreymdi hann eina nótt að tígulegur
maður kæmi til sín er sagði:
„Allt er svo sem þú meinar, en það er af því að þú
kennir ekki fólkinu rétt.“ En þá er ég angraðist af því
orði þóttist ég spyrja hann að hvað ég ætti þá að kenna
en hann svaraði: „Esaiæ [Jesaja] 30. kap. Og haf það til
sannindamerkis, þú skalt fá gott tækifæri að embætta á
morgun,“ hvað og svo skeði þó þá ólíklegt væri.
Þetta er athyglisverður vitnisburður. Af ævisögu séra
Jóns má ráða að hann var sér ákaflega meðvitandi um
eigin köllun og um rétta breytni sína. Þarna opinberar
hann sálarbaráttu sína og sjálfsskoðun og spyr sjálfan sig:
Er siðferðilegur sljóleiki sóknarbarna minna af mínum
völdum? Stafar hann af einhverju því sem ég hef gert eða
látið ógert?
Boðskapur Jesaja
Draumamaðurinn – engillinn – benti séra Jóni á 30. kafla
spádómsbókar Jesaja og hvatti hann til að íhuga og haga
kenningu sinni eftir þeim kafla. Þar segir frá atburðum
sem urðu um 740 f. Krist. Þá sátu Assýríumenn um Jerú-
salem og hafði framsókn þeirra alið á ótta meðal fólks.
Ráðamenn í Jerúsalem með konunginn í broddi fylkingar
vildu binda bandalag við Egypta og fá liðsinni þeirra
gegn Assýríumönnum.
Því voru ekki allir sammála og Jesaja spámaður fyllti
flokk andstæðinga ráðandi manna og lagði Jesaja á það
áherslu að Egyptar mundu hvorki geta veitt hjálp né lið-
semd, liðveisla þeirra yrði fánýt og gagnslaus. Að fara á
fund þeirra yrði því ekki aðeins til einskis heldur mundi
það hafa tortímingu í för með sér.
Í framhaldinu boðar Jesaja að menn þurfi ekki að
skelfast Assýríumenn því að þeirra bíði líka dómur. Ass-
ýríumenn munu skelfast raust Drottins þegar hann lýst-
ur þá með kylfu sinni, segir Jesaja og hann lýkur dóms-
orðunum á að segja að eldfórnargryfja sé fyrir löngu
undirbúin, ætluð konungi Assýringa. Hún er djúp og
breið, í henni er mikill viður og eldur sem andgustur
Drottins kveikir eins og brennisteinsflóð. (Jes 30.31 og
33)
En milli dómsorðanna yfir Egyptum og þeim sem
vildu bandalag við þá og dómsorðanna yfir Assýringum
eru orð sem geyma fyrirheit og loforð. Þar eru lykilorðin
þessi: „Fyrir afturhvarf og rósemi munuð þér frelsast, í
þolinmæði og trausti skal styrkur yðar vera. […] Drott-
inn bíður þess að sýna yður náð, hann mun rísa upp til að
miskunna yður. […] Hann verður þér náðugur. Þegar þú
hrópar á hjálp mun hann bænheyra þig.“ (Jes 30.15, 18-
20).
Boðskapur Jesaja er þessi: Það er Drottinn sem fer með
lokaorðið, hvorki Egyptar né Assýringar.
Útlegging séra Jóns
Prédikun séra Jóns þegar ógnir Skaftárelda herjuðu end-
uróma þennan boðskap spámannsins. Því lýsir hann
þegar hann segir:
Ég hlaut öllum mínum ræðum og prédikunum svo að
haga sem tíminn nú útheimti. Helst hlaut ég að kenna
að Guð gerði alla hluti vel og ei óréttvíslega, að mönn-
um byrjaði að ákalla hann og líða þolinmóðlega, það
hann á legði. hann vissi betur en menn hvað þeim væri
„Öll mín fyrirheit
stöðug standa …“
Séra Jón Steingrímsson og nútíminn
Eftir Einar Sigurbjörnsson eisig@hi.is
Lesbók