Morgunblaðið - 24.12.2010, Blaðsíða 51

24. desember 2010 51
gagnlegt, að hann gæfi þeim eilíft líf, er hann vissi til-
reiddir væru …
Eldmessunni sjálfri lýsir hann svofelldum orðum:
Var þá Guð heitt og í alvöru ákallaður, enda hagaði
hans ráð því svo til, að eldurinn komst ei þverfótar
lengra en hann var fyrir embættið, heldur hrúgaðist
hvað ofan á annað í einum bunka. Þar með komu ofan á
hann öll byggðarvötn eður ár, sem kæfðu hann í mestu
ákefð. Einum Guði sé æra [dýrð].
Þannig lýsir séra Jón Steingrímsson því hvernig eld-
urinn stöðvaðist bæði fyrir kraft Guðs og vilja og með
ráðum náttúrunnar sjálfrar þar sem það voru vötnin sem
kæfðu eldinn. Fyrirvarinn, „einum Guði sé æra [dýrð]“,
er úr 115. Davíðssálmi: „Gef eigi oss, Drottinn, eigi oss
heldur þínu nafni dýrðina, sakir miskunnar þinnar og
trúfesti.“ Hann er sá sami og Jóhann Sebastian Bach not-
aði á verk sín: Soli Deo gloria – einum Guði sé dýrð.
Eldmessudagurinn 20. júlí 1783 var fimmti sunnudagur
eftir þrenningarhátíð. Guðspjall þess dags fjallar um köll-
un lærisveinanna (Lúk 5.1-1). Þar segir frá því að Pétri
postula hafi orðið ljós máttur Jesú Krists og fallið til jarðar
óttasleginn og sagt: „Far þú frá mér, Drottinn, því að ég
er syndugur maður.“ En Jesús svaraði: „Óttast þú ekki,
héðan í frá skalt þú menn veiða.“ (Lúk 5.8, 10) Pistill
dagsins geymir orðin: „Þótt þið skylduð líða illt fyrir að
gera það sem er rétt, þá eruð þið sæl. Hræðist eigi og
skelfist eigi fyrir neinum. En helgið Krist sem Drottin í
hjörtum ykkar.“ (1Pét 3.14-15a)
Það er líklegt að séra Jón hafi í prédikun sinni notað
hvatninguna: Óttast þú ekki! Hræðist eigi og skelfist eigi!
Reiði Guðs?
Menn eiga það sameiginlegt á öllum öldum að meta vonda
atburði sem refsingu guðlegrar reiði. Það hendir líka fólk
sem ekki metur líf sitt í ljósi trúar að það spyr sjálft sig ef
hörmung dynur yfir: Hvers vegna henti þetta mig?
Um daga Skaftárelda taldi fólk að hamfarirnar væru
opinberun á reiði Guðs.
Hugtakið reiði Guðs merkir viðbrögð Guðs við illsku
mannanna. Hugtakið er okkur nútímamönnum framandi
og jafnvel ógeðfellt. Það er notað í Biblíunni og var mikið
notað í kristinni guðfræði og prédikun fyrri alda. Að bibl-
íulegum skilningi getur reiði Guðs birst sem afleiðingar
illrar breytni t.d. þegar græðgi og dramb leiða menn til
falls. Reiði Guðs getur líka birst þegar náttúran leikur
lausum hala.
Sr. Jón taldi eldsumbrotin vera reiðield Guðs. Þar með
vildi hann árétta að þrátt fyrir allt væri tilgangur í því sem
gerðist. Eðli Guðs er nefnilega ekki að eyða heldur er eðli
Guðs kærleikur til uppbyggingar, verndar, sköpunar. Til-
gangur þeirra sem notuðu hugtakið reiði Guðs var þrátt
fyrir allt ekki sá að ógna og skelfa heldur að áminna og
hvetja.
Þannig gekk presturinn séra Jón Steingrímsson fram í
þjónustu sinni. Vissulega benti hann fólki á hvar því væri
ábótavant, hvar breytni þess hefði valdið skaða og tjóni
og mundi halda áfram að gera það ef það sæi ekki að sér.
En umfram allt hvatti hann og uppörvaði söfnuð sinn,
gekk með fólki til verka, hvatti það til vinnu og til að gera
hið besta úr aðstæðum.
Æðruleysi og traust
Þegar ógn og hætta steðjar að fólki er það alltaf óskilj-
anlegt. Það er þaðan af síður hægt að skilja af hverju Guð
lætur náttúruhamfarir og skelfingar tengdar þeim dynja
yfir fólk.
Í slíkum aðstæðum hefur trúin ekkert annað svar en að
hvetja til æðruleysis, trausts á að Guð hafi þrátt fyrir allt
ekki sleppt hendi sinni af mönnum. Þó að illska og eyðing
virðist leika lausum hala er eyðingin ekki það afl sem
mun eiga síðasta orðið. Síðasta orðið á Guð. Þess vegna
verða menn í iðrun og von að treysta á hann.
Vorið eftir ógnaveturinn mikla 1783-84 var séra Jón
gripinn örvæntingu og hugleiddi að fyrirfara sér. Þá þótti
honum þessum orðum mælt til sín í draumi:
Öll mín fyrirheit stöðug standa,
styrki ég nú og jafnan þig,
í allri þinni eymd og vanda,
ákalla skaltu og treysta á mig.
Séra Jón skildi drauminn þannig að Jesús hefði sjálfur
komið til sín og birt honum að hann hefði aldrei sleppt
hendi sinni af honum, barni sínu.
Séra Jón sannfærðist um það fyrirheit. Það eyddi ör-
væntingunni og styrkti hann til áframhaldandi þjónustu.
Þessi raunsæja lífsafstaða séra Jóns Steingrímssonar er
sama lífsaðstaða og við sjáum í ritum Jóns Vídalíns, Hall-
gríms Péturssonar og Fræðum Lúthers. Hana getum við
kallað kristilegt raunsæi. Kristilegt raunsæi áréttar að
sérhver einstaklingur er ábyrgur fyrir Guði, skapara sín-
um. Frá Guði þiggjum við þær gjafir sem við búum yfir
bæði til líkama og sálar. Þess vegna tölum við um hæfi-
leika sem gáfur, gjafir, sem við eigum að nota að vilja
gjafarans og samferðarfólki okkar til blessunar.
Meðal þeirra gjafa eða gáfna er skynsemin. Skynsemi,
dómgreind, er það verkfæri sem Guð gefur okkur til að
gera okkur lífið bærilegt.
En til að skynsemin fái unnið verður hún að stjórnast af
samvisku sem er upplýst af orði Guðs.
Orð Guðs er í fyrsta lagi lögmál sem skipar fyrir um hið
góða. Lögmálið hefur Guð skráð á hjörtu allra manna og
þess vegna hafa allir menn vitund um hið góða, reyna að
leita eftir því og heyra dóminn þegar þeir bregðast.
Í öðru lagi er orð Guðs fagnaðarerindi sem hvetur okk-
ur og uppörvar, boðar okkur að við erum dýrmæt í aug-
um Guðs.
Skynsemi og samviska upplýst af orði Guðs – þetta
tvennt verður að haldast í hendur. Í hörmungum og erf-
iðleikum mun það nú sem fyrr verða okkur haldreipi.
Grátur breytist í gleðisöng
„Að kveldi gistir oss grátur en gleðisöngur að morgni,“
segir í einum Davíðssálmi (Slm 30.6). „Þeir sem sá með
tárum munu uppskera með gleðisöng,“ segir í öðrum
Davíðssálmi (Slm 126.5). Þessi orð voru séra Jóni hug-
leikin þegar hann íhugaði hversu hagur fólks umbreyttist
í prestakalli hans eftir hamfarir Skaftárelda og Móðu-
harðindin. Trúin var haldreipi fólks í hörmungum þess,
trúin sem neitaði að gefast upp í örvæntingu og örvilnan
heldur lét hughreystast af fyrirheitum þess Guðs sem
segir: „Óttast þú ekki því að ég frelsa þig, ég kalla á þig
með nafni, þú ert minn.“ (Jes 43.1)
Það er falleg lýsing séra Jóns á embættisgjörð sem hann
framdi í kirkjunni á Kirkjubæjarklaustri 5. sunnudag eftir
þrenningarhátíð árið 1789, réttum sex árum eftir Eld-
messuna. Þá gaf hann saman hjón og talaði til þeirra út frá
4. kapitula Orðskviðanna. Þar er að finna ýmsar áminn-
ingar spekinnar, m.a. þessa:
Hafnaðu ekki viskunni, hún mun varðveita þig, elsk-
aðu hana og þá mun hún vernda þig. Viska er fyrir öllu,
aflaðu þér visku, kostaðu öllu til að afla þér hygginda.
Hafðu hana í hávegum og þá mun hún hefja þig, faðmaðu
hana og hún mun verða þér til sæmdar. Hún mun setja
unaðslegan sveig á höfuð þér og sæma þig glæstri kórónu.
(Okv 4.6-9)
Að velja hjónunum texta úr Orðskviðunum fjórða kafla
lýsir vel skoðun séra Jóns á því hvernig skynsemi og sam-
viska upplýst af orði Guðs vinna saman. Og lýsingu sinni
á gleði þessa dags lýkur séra Jón á þessa leið:
Skeði hér og við eitt meira, að þetta var sá sami dagur í
tölunni, sem eldurinn sýndist ætla að eyðileggja það
guðshús og allir þessir voru þar þá inni staddir, rétt á milli
lífs og dauða. Svo var nú Guð alhagur að snúa því voru
hryggðarvatni í sætt gleðivín.
Lærdómur
Sá lærdómur sem við getum dregið af lífsspeki séra Jóns
Steingrímssonar er einkum tvenns konar. Hið fyrra er að
sýna í hvívetna æðruleysi andspænis erfiðleikum og
hættum og gæta þess að láta ekki örvæntingu og reiði ná
tökum á okkur. Það er hjálp að fá og hana finnum við í
samfélaginu, meðal meðbræðra okkar og systra. Við
megum í því sambandi ekki ala á tortryggni, öfund og
ekki gerast útbreiðendur rógs og svigurmæla. Og okkur
er nauðsynlegt að hafa eilífðartakmarkið sífellt fyrir aug-
um. Eilífðartakmarið er okkar innsta eðli sem sköpun
góðs Guðs sem hann ætlar til samfélags við sig í lífi og
dauða,.
Hið síðara er að sýna kjark og visku til að takast á við
aðstæður okkar og beita til þess skynsemi okkar og sam-
visku á réttan hátt. Og meðal þess sem skynsemi okkar og
samviska á að geta frætt okkur um er að siðferði verður
ekki stjórnað með skrifuðum reglum eða lögum. Siðferð-
inu getur hugarfarið eitt og viljinn einn stjórnað.
Stephan G. var að vísu enginn vinur kirkju og kristni en
svo vel var hann uppfræddur að hann gat komið þessari
kristnu lífspeki fyrir í vísunni góðu:
Þitt er menntað afl og önd
eigirðu fram að bjóða
hvassan skilning, haga hönd,
hjartað sanna og góða.
Séra Jón Steingrímsson hefði bent honum á fulltingi
bænarinnar: „Skapa í mér hreint hjarta, ó, Guð, og veit
mér nýjan, stöðugan anda.“ (Slm 51.12) Um leið hefði
hann minnt á sæluboðunina: „Sælir eru hjartahreinir því
að þeir munu Guð sjá.“ (Matt 5.8)
Morgunblaðið/RAX
’
Sr. Jón taldi eldsumbrotin vera
reiðield Guðs. Þar með vildi
hann árétta að þrátt fyrir allt
væri tilgangur í því sem gerðist.
Í Eldhrauni. Séra Jón Steingrímsson sem kallaður hefur verið Eldklerkur (1728-1791) lýsti Eldmessunni þannig: „Var þá Guð heitt og í alvöru ákallaður, enda hagaði hans ráð því svo til, að
eldurinn komst ei þverfótar lengra en hann var fyrir embættið, heldur hrúgaðist hvað ofan á annað í einum bunka...“