Morgunblaðið - 22.01.2011, Blaðsíða 27

27
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. JANÚAR 2011
Þjóðlegt Í tilefni af bóndadeginum var feðrum, öfum og bræðrum í gærmorgun boðið upp á hafragraut og slátur á leikskólanum Sæborg. Því næst voru nokkur vel valin þorralög sungin.
Ómar
Þann 23. janúar
1973 hófst eldgosið í
Vestmannaeyjum. Við
vorum vakin upp eld-
snemma og okkur sagt
að öflugt eldgos hefði
hafist nánast í Vest-
mannaeyjakaupstað
laust eftir miðnætti.
Við opnuðum fyrir út-
varpið og hlustuðum á
þessar hræðilegu
fréttir. Það var þegar ljóst, að þess-
ar hrikalegu náttúruhamfarir
myndu valda gífurlegri röskun á
högum Vestmannaeyinga og raunar
þjóðarinnar í heild.
Snemma um morguninn hringdi
Ólafur Jóhannesson forsætisráð-
herra til mín og spurði hvort ég vildi
taka að mér formennsku í nefnd,
sem ríkisstjórnin ætlaði að skipa til
þess að rannsaka hvaða afleiðingar
náttúruhamfarirnar í Vestmanna-
eyjum gætu haft fyrir efnahagslega
afkomu þjóðarbúsins og hvaða úr-
ræði væru helst fyrir hendi til að
draga úr þeim afleiðingum. Með
mér í nefndina voru skipaðir Hall-
dór S. Magnússon, viðskiptafræð-
ingur, Guðmundur Hjartarson,
framkvæmdastjóri, Guðlaugur
Gíslason, alþingismaður og Magnús
E. Guðjónsson, framkvæmdastjóri
Sambands sveitarfélaga. Lagt var
fyrir nefndina að hafa samband við
bæjarstjórn Vestmannaeyja.
Þegar um kvöldið hélt nefndin
sinn fyrsta fund. Mér var þá falið að
athuga um starfsmannahald nefnd-
arinnar. Lagði ég fljótlega til, að
ráða Ólaf Helgason, bankastjóra Út-
vegsbankans í Vestmannaeyjum, og
Guðmund Karlsson, forstjóra Fisk-
vinnslunnar í Vestmannaeyjum, til
starfa hjá nefndinni. Unnu þeir í alla
staði frábært starf. Næsta dag
leigði nefndin sér litla flugvél og
flugum við til Vestmannaeyja í
ágætu veðri. Það var vissulega
áhrifamikil og sorgleg sjón, að sjá
Vestmannaeyjar, sem eru ein mesta
náttúruperla landsins. Kolsvört
reyksúla steig lóðrétt til himins frá
Heimaey. Þegar nær kom sást eld-
tröðin niður hlíðarnar í áttina að
hafnarmynninu og byggðinni.
Var þá þegar ljóst að bæði byggð-
in og höfnin voru í bráðri hættu,
enda hús þegar farin að brenna.
Þegar við lentum á flugvellinum var
flogið beint á móti gosinu, sem var í
grennd við flugvöllinn. Þetta var allt
tilkomumikið og
hræðilegt tilsýndar.
Það varð að loka öllum
gluggum í Útvegs-
bankanum til þess að
mögulegt væri að tala
saman, svo mikill var
hávaðinn frá gosinu.
Ég dáðist mikið að
bæjarfulltrúunum,
sem höfðu unnið stans-
laust að björg-
unarstörfum, ásamt
fjölmörgum öðrum, frá
því gosið hófst og voru
bæði þreyttir og slæptir. Svo var
haldinn fundur, en þar komu allir
tiltækir bæjarfulltrúar með Sigur-
geir Kristjánsson, forseta bæjar-
stjórnar, í broddi fylkingar og
Magnús H. Magnússon, bæjar-
stjóra, sem var óþreytandi að tala
fyrir áframhaldandi byggð í Eyjum,
þótt vissulega syrti í lofti. Mér
fannst kjarkur bæjarbúa aðdáun-
arverður og alls engin uppgjöf í
þeim, þótt enginn vissi þá hvernig
náttúruhamfarirnar myndu þróast.
Bæjarfulltrúunum fannst þá of nei-
kvæður fréttaflutningur frá Eyjum,
sem þyrfti að breytast.
Engin tök eru á að rekja störf
nefndarinnar til neinnar hlítar í
stuttri blaðagrein, en við lögðum
okkur alla í störfin og unnum nánast
dag og nótt þær tæpar þrjár vikur,
sem nefndin starfaði eða þar til Al-
þingi ákvað að sérstök Viðlagasjóðs-
stjórn yrði sett á stofn til að taka við
störfum okkar. Nefndin lauk svo
störfum með því að fela mér að
skrifa skýrslu um störf hennar og er
sú ítarlega skýrsla geymd í skjala-
safni ríkisstjórnarinnar.
Það hefir lítið verið minnst á
Vestmanneyjanefndina í skrifum um
eldgosið í Vestmannaeyjum. Þess
vegna skrifa ég þessar línur, ekki
síst til að minnast þeirra nefnd-
armanna og starfsmanns, sem
gengnir eru.
Eftir Tómas
Árnason
» Það var þegar ljóst,
að þessar hrikalegu
náttúruhamfarir myndu
valda gífurlegri röskun
á högum Vestmanna-
eyinga og raunar þjóð-
arinnar í heild.
Tómas Árnason
Höfundur er fyrrverandi ráðherra,
seðlabankastjóri og alþingismaður.
Vestmanna-
eyjanefndin
Vikuritið Economist
fullyrðir þetta í grein
16. desember sl. og
bætir við „en verið
vænt við sjálft sig“.
Okkar leið er talin
„óhefðbundin“, að
verja þá banka-
starfsemi sem kom Ís-
landi við, en láta spila-
borgina erlendis falla.
Í Mbl.-grein 15. apríl
2008 sem ég nefndi „Ósjálfbjarga
bankar“ lagði ég þetta til. Hug-
myndin var að stofna ný dótturfélög
allra banka og skyldi ríkið lána
gömlu bönkunum fyrir hlutafé
hinna nýju og taka um leið veð í
hlutafénu. Staðan væri völduð hvað
innlenda hlutann snerti. Allt eigið fé
gömlu bankanna, sem erlendir
bankar höfðu lánað út á, stæði nú
þeim einum til tryggingar. Þessi
gerningur væri óriftanlegur. Spila-
borgin erlendis stæði eftir ber-
skjölduð. Ekkert yrði tekið út úr
gömlu bönkunum, en kröfuhöfum
sagt að ekkert yrði gert fyrir þá.
Þeir yrðu að afskrifa kröfur sem
þeir vissu að ríkið bar ekki ábyrgð
á. Með þessu mætti komast hjá
„hruni“. Ábendingin var tekin al-
varlega. Á fundi með bankastjórum
Seðlabankans og ráðuneytisstjóra
fjármálaráðuneytis í júlí 2008 lagði
ég fram greinargerð og lagði til að
þetta yrði gert fyrir 1. september
2008.
Beðið og vonað
Ríkisstjórnin vildi ekki taka á
bönkunum. Vandinn var aðeins tal-
inn „lausafjárvandi“ og menn neit-
uðu að trúa því að eigið fé þeirra
væri tapað. Koma hlaut þó að hruni,
eigið féð var margfalt tapað. For-
maður bankastjórnar Seðlabankans
stofnaði aðgerðahóp til undirbún-
ings neyðarlögum og bauð mér að
sitja í honum, í ljósi fyrri viðleitni.
Það var hans að afla haldbærra úr-
ræða. Þar var líka lögmaður utan úr
bæ, nokkrir starfsmenn og þrír
ráðuneytisstjórar, þ.m.t. fjár-
málaráðuneytis. Ný hugmynd bætt-
ist við, að gera innlán að forgangs-
kröfum. Fjallað er um það á bls.
72-76 í 7. hefti skýrslu RNA. Eco-
nomist nefnir ekki hina afturvirku
lagabreytingu, sem er vissulega
„óhefðbundið“. Þar sem Icesave-
innlánin voru skuld bankans hér
heima nær þetta einnig til þeirra,
sem þýðir að höfuðstóll
þeirra dregst frá eign-
um áður en öðrum er
úthlutað. Sá vandi sem
út af stendur eru vext-
ir. Hér munar gríð-
arlegum fjárhæðum
fyrir ríkið, sem varð að
ábyrgjast innlánin.
Út fyrir rammann
Fyrstu viðbrögð
hinna löglærðu voru
efasemdir. Kannski
þurfti ólöglærðan til að
hugsa út fyrir rammann? Var ekki
til eitthvað sem hét „neyðarréttur“?
Gátu ríki ekki tekið sér einhliða rétt
til að verja sjálfstæði sitt? Ekki
hafði botn fengist í það þegar við
slitum tali föstudaginn fyrir „Guð
blessi Ísland“. Fulltrúar JP Morgan
lögðu þá til við ríkisstjórnina að
stofna nýja banka en láta þá gömlu
fara í þrot. Það skapaði traust á að
láta erlenda hlutann falla. Í frv. til
neyðarlaga var síðan lagt til að gera
innlán að forgangskröfum og að
verja eingöngu þann hluta sem teld-
ist innlendur. Hátt í 10.000 millj-
arða króna spilaborg féll, sé allt tal-
ið. Sá sem veitti þessu brautargengi
var Geir H. Haarde. Seinþreyttur
til vandræða gerði hann það sem
gera þurfti. Með því var sjálfstæði
Íslands tryggt og lagður grunnur
að endurreisn. Nú hefur ESA lýst
hina afturvirku löggjöf réttmæta.
Hæstiréttur á síðasta orðið, en hafi
hinum erlendu bönkum verið sýnd
harka áttu þeir það skilið. Þeir
höfðu þrefaldað lán sín til íslensku
bankanna eftir að dönsku bankarnir
vöruðu þá við snemma árs 2006.
Þessi aukning var svo vitfirrt og
ábyrgðarlaus að það varð að láta þá
axla ábyrgð. Sumir þeirra létu
m.a.s. hafa eftir sér að ríkið yrði að
hjálpa. Hirðuleysi þeirra um hag Ís-
lands er svo hrópandi, að réttmætt
er að tala um „eitruð lán“ eins og
gert hefur verið víða erlendis. Ekki
er líklegt að þeir finni sök hjá sér
og þeir munu verða þessa minnugir
lengi. Það er úrlausnarefni en ekki
vandamál, nóg er til af bönkum.
Fantatök í Brussel
Framkvæmdastjórn ESB hafði
föst handtök stuttu síðar. Hún sneri
hendur ríkisstjórnar Írlands aftur
fyrir bak og knúði fram ábyrgð á
allar skuldir írskra banka. Færu Ír-
ar íslensku leiðina mundu Portúgal-
ir, Ítalir, Grikkir og Spánverjar
gera eins. Þessi lönd hafa um 120
milljónir íbúa og bankakerfi skv.
því. Ef bankar þessara landa yrðu
látnir falla ylli það dómínó-hruni
banka um alla Evrópu. Allar þessar
milljónir munu því lengi búa við
skert lífskjör. Írska leiðin sýnir vel
skaðsemi þess að ríki hjálpi bönkum
sem fara offari.
Ísland geri tillögur
Atburði áranna 2003-2007 má
ekki endurtaka. Neytendur, sem
halda hagkerfum heimsins gang-
andi með eftirspurn sinni, sitja nú
eftir með skertan kaupmátt. Hvað
er þá til ráða? Ísland er að rísa, eft-
ir að hafa verið auglýst um allan
heim sem gjaldþrota. Við megum
vera stolt af okkar lausn og leggja
til að innlán verði hvarvetna gerð að
forgangskröfum. Á því mætti
byggja alvöru innlánatryggingar og
þá yrðu stórbankar að vanda sig við
lán sín til smærri banka. Við eigum
líka að leggja til að hindrað verði að
ríki ábyrgist lántökur banka.
Bankastjórar risabanka yrðu þá að
breyta starfsháttum sínum. Hömlu-
laus þensla víða um lönd eins og
varð 2002-2007 yrði liðin tíð. Eco-
nomist leggur loks til að næsta rík-
istjórn Írlands líti til Íslands og
spili „fastari bolta“ við „meg-
inlandið“ í framtíðinni. ESB brosir
út í annað.
Eitt stórt krossmark
Tillagan er til íhugunar fyrir þá,
sem ritskoða sjálfa sig í sífellu, til
að styggja örugglega engan. Þeir
sem öllum vilja þóknast hefðu auð-
vitað hringt til Brussel til að fá góð
ráð. Þá hefði Economist líklega ekki
skammað okkur fyrir hörku. Kjarni
málsins er þó sá að við verðum að
gæta hagsmuna okkar sjálf. ESB
mun ekki gera það. Ef við hefðum
ekki „verið væn við okkur sjálf“, þá
hefði enginn verið það. Guð hefði þá
mátt gera eitt stórt krossmark yfir
Ísland. Svo fór ekki og landið er nú
tekið að rísa. Allt er þetta rekj-
anlegt en má þakka þeim Geir, Dav-
íð og Baldri nokkuð í því skamm-
degi hugarfarsins sem nú ríkir?
Eftir Ragnar
Önundarson » Við megum vera
stolt af okkar lausn
og leggja til að innlán
verði hvarvetna gerð að
forgangskröfum.
Ragnar Önundarson
Höfundur er viðskiptafræðingur.
Hefur Ísland sýnt lánar-
drottnum sínum hörku?