Ný saga - 01.01.1998, Qupperneq 13

Halldór Kiljan Laxness og fom sagnahefð
Við lærðum semsé grundvallaratriði sagna-
gerðar af dýrlíngaævum og ekki leið á
laungu áður en við bættust hákristilegar
riddarasögur að stæla upp í okkur strákinn
... Um 1200 röknum við úr hinu sæla kristi-
lega roti trúboðstímans, má vera fyrir til-
stuðlan franskra og enskra riddarabók-
menta sem bárust óðfluga til íslands og
voru þýddar. Nema altíeinu förum við að
sjá sjálfa okkur í landinu í sagnfræðilegum
tíma, eftir að hafa ekki séð annað en
kraftaverk guðs í 200 ár. Við upptendrumst
í draumsjón um rismikið mannlíf til forna,
og fáum heimþrá til sællar - og þó ekki
sællar, en samt sællar - fortíðar sem leingi
hafði myrkvi legið yfir; og þarmeð er vak-
inn frumtónn þjóðlegs söguljóðs. Vakníng-
arskeið fornstefnunnar er runnið upp,
„fornvakníngin“, og elur af sér gullaldar-
bókmentir í sögu og ljóði ,..17
Hér kemur fram breyttur skilningur á áhrif-
um kristninnar og þróun bókmenntasögunn-
ar, sem fer nærri skilningi margra fræðimanna
þótt skáldfræðimaðurinn dragi mynd sína
skarpari dráttum en aðrir, enda bágt að sjá
hvað þjóðin hefði átt til að endurreisa ef hún
hefði ekki séð annað en kraftaverk guðs í tvö
hundruð ár. Hugmyndinni um einskonar
fornmenntastefnu á tólftu öld og í upphafi
þeirrar þrettándu hefur þó líklega vaxið fisk-
ur um hrygg meðal fræðimanna á þeim árum
sem liðin eru síðan þetta var skrifað. Enn
fastar kveður Halldór að í yfirlýsingu í grein-
inni „Mýramannaþætti“, sent birtist í Seiseijú
mikil ósköp 1977:
Islendíngasögurnar hefðu ekki getað orðið
til nema á rammkaþólskri öld. Tilamunda
fóru höfundar á þeirri tíð ekki í grafgötur
um að páfinn stæði ofar valdi og réttlæti
heimsins og næstur réttlæti guðs. Því að-
eins er líka hægt að semja óslitna hryðju-
verkasögu einsog Njálu, að sá yrði skyldug-
ur endir hennar að manndráp hættu á víxl
með því að síðustu liðsoddar manndrápa-
keðjunnar færu til Róms og tækju aflausn.
Tæknilega séð er höfundurinn í fylgd með
þeim; það er í raun réttri hann sem fær af-
lausn.18
Fólklor og frjáls sköpun
Halldór gerir þó ekki ráð fyrir því á áttunda
áratugnum fremur en áður, að draumsýnin
um söguöld sé sköpuð úr engu, sé ný hugsmíð
að öllu leyti heldur telur hann hún sé að ein-
hverju leyti risin á grunni munnmælasagna. I
„Mýramannaþætti" deilir hann á útgefendur
íslenskra fornrita fyrir að nota orðið arfsagn-
ir um efnivið fornsagna og gera ráð fyrir að
þær hafi varðveist hjá sérstökum ættum eins
og Mýramönnum. Sjálfur vill hann nota um
efnivið sagnanna orð eins og munnmæli og
þjóðsagnir og vísar í alþjóðaorðið fólklor. í
„Forneskjutauti“ hafði hann skrifað fáum
árum áður;
Það er ekki heldur ástæða til að efa að mó-
tíf óbundins ntáls, sem lifðu einsog kvæðin
sínu munnlega lífi í ýmsum myndum, und-
irorpin misheyrnum og rángminnum, háð
sífeldum viljandi eða óviljandi breytíngum
í munnlegum meðförum frá manni til
manns, kynslóð til kynslóðar, hafi rnyndað
kjarna í mörgum frásögnunt íslendínga-
sagna, og sum slík mótíf jafnvel verið frum-
kveikja þeirra, td. brennusagan í Njálu,
hvernig sem hún kann að vera til orðin (hin
ómannlega rökvísi örlaganna) eða bryn-
hildarmótífið í Laxdælu (konan sem drep-
ur elskhuga sinn). Önnur hafa augljóslega
verið feingin að láni úr erlendunt bókum
ellegar soðin uppúr reikisögum. Samt er
hin frjálsa sköpun skáldanna umfram alt
annað smiðvél þessarar máttugu listar.19
Miklu fremur en við lestur fyrri greinar kann
sú spurning að vakna að hve miklu leyti höf-
undur þessara orða gæti verið að lýsa eigin
vinnubrögðum í þessunt hugleiðingum, því að
alkunnugt er hvernig hann viðaði að sér efni í
Íslendíngasög-
urnar hefðu ekki
getað orðið til
nema á ramm-
kaþólskri öld
11